THIEÀN TOÂNG VIEÄT NAM CUOÁI THEÁ KYÛ 20

H.T THÍCH THANH TÖØ

COÄI NGUOÀN THIEÀN TOÂNG

Phaêng tìm nguoàn goác Thieàn toâng chuùng ta thaáy roõ noù xuaát phaùt töø ñöùc Phaät Thích-ca Maâu-ni moät caùch cuï theå, khoâng coøn gì phaûi ngôø vöïc. Lyù do xuaát gia cuûa Ngaøi do mang naëng moät nghi vaán veà "thaân phaän con ngöôøi". Ñeán khi giaùc ngoä laø giaûi ñaùp toaøn veïn nghi vaán aáy bôûi trí tueä voâ sö cuûa mình. Do ñoù, Ngaøi doõng daïc tuyeân boá: "Ta hoïc ñaïo khoâng thaày". Söï giaùc ngoä cuûa ñöùc Phaät laø do Ngaøi kheùo khôi daäy ñöôïc trí tueä voâ sö baèng caùch thao thöùc traên trôû bôûi moät nghi vaán, khieán cheát daàn nhöõng taâm nieäm laêng xaêng taûn maïn, coäng theâm chuyeân taâm laéng saâu vaøo thieàn ñònh, khieán voïng töôûng baët döùt. Thaáu suoát ñöôïc toaøn boä kieáp ngöôøi töø thuôû tröôùc kia ñeán hieän taïi vaø mai sau, cho ñeán bieát taän töôøng lyù do gì khieán con ngöôøi coù maët, lyù do gì döùt saïch söï taùi sanh, ñaây laø choã giaùc ngoä vaø giaûi thoaùt hoaøn toaøn cuûa ñöùc Phaät.

Bôûi theá, haàu heát ngöôøi Phaät töû ñeàu töï haøo ñaïo Phaät laø ñaïo giaùc ngoä, ñaïo giaûi thoaùt. Song giaùc ngoä theá naøo, giaûi thoaùt caùi gì, thì ít ai thaáu hieåu. Neáu khoâng hieåu ñöôïc caùi coát loõi ñoù, ñaâu xöùng ñaùng laø ngöôøi Phaät töû. Muoán thaáu ñaùo taän nguoàn goác naøy, chuùng ta phaûi ngöôïc doøng lòch söû, phaêng tìm lyù do naøo thaùi töû Taát-ñaït-ña ñi tu.

v     LYÙDO THAÙI TÖÛ XUAÁT GIA.

Ñoïc lòch söû Phaät, ai cuõng nhôù roõ Thaùi töû daïo boán cöûa thaønh, thaáy caûnh giaø, beänh, cheát, phaùt taâm ñi tu. Thaáy phôùt qua nhö vaäy thaät hôøi hôït quaù. Chuùng ta phaûi ñaët ñaây laø vaán ñeà chuû yeáu, toái troïng ñaïi trong cuoäc ñôøi tu haønh cuûa Ngaøi. Chính Thaùi töû, sau khi chöùng kieán caûnh giaø, beänh, cheát, Ngaøi ñaët thaúng vaán ñeà: "Taïi sao con ngöôøi töø xöa ñeán nay chaáp nhaän giaø beänh cheát laø qui luaät baát khaû khaùng? Coù phöông caùch gì giaûi thoaùt caùi giaø beänh cheát naøy?" Ñaây laø vaán ñeà troïng ñaïi maø töø tröôùc ñeán giôø caû nhaân loaïi chöa ai daùm ñaët ra. Vaán ñeà naøy ñaõ chi phoái heát ñaàu oùc taâm tö cuûa Thaùi töû. Khi chöa giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà naøy, moïi duïc laïc ôû traàn gian Ngaøi ñeàu eâ cheà chaùn ngaùn, cung vaøng ñieän ngoïc laø khaùm ñöôøng nhoát Ngaøi. Ngaøi baên khoaên traèn troïc, queân aên maát nguû, bôûi caâu hoûi: "Coù phöông caùch gì giaûi thoaùt caùi giaø beänh cheát?" Caâu hoûi aáy cöù chôøn vôøn trong taâm naõo Ngaøi, cöù hieän roõ töøng chöõ tröôùc maét Ngaøi. Bao nhieâu ngöôøi chung quanh lo sôï khoå saàu, maø khoâng rung ñoäng ñöôïc taâm Ngaøi. Maáu choát cuoái cuøng ñeå giaûi quyeát vaán ñeà naøy, Ngaøi phaûi gaït qua moïi caïm baãy tình caûm duïc laïc, thoaùt ra nguïc tuø sang troïng cao caû, vöôït thaønh xuaát gia. Muïc ñích Ngaøi xuaát gia vì caâu hoûi "Coù phöông caùch gì giaûi thoaùt giaø beänh cheát?" nung naáu taâm can Ngaøi. Duø bieát raèng, treân con ñöôøng tìm giaûi quyeát vaán ñeà naøy, hieåm nguy toät cuøng, khoù khaên ñaùo ñeå, song Ngaøi phaûi ñi, phaûi giaûi quyeát; khoâng laøm ñöôïc vieäc naøy, ñôøi Ngaøi seõ laø caây khoâ, laø ngoïn coû heùo. Ngai vaøng ñieän ngoïc, cung phi myõ nöõ, vôï ñeïp con yeâu chæ laø troø voâ nghóa, khi khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà giaø beänh cheát.

v     HOÏC ÑAÏO VAØ GIAÙC NGOÄ.

Bôûi vaán ñeà "Coù phöông caùch gì giaûi thoaùt giaø beänh cheát?" ngöï trò trong taâm khaûm Ngaøi, neân Ngaøi queân heát moïi hieåm nguy, duø gaëp hoaøn caûnh naøo, tröôøng hôïp naøo, Ngaøi cuõng khoâng meàm loøng naûn chí. Ngaøi tìm ñeán nhöõng vò tu só noåi tieáng trong thôøi aáy, nhö oâng Alara Kalama vaø Uddaka Ramaputta chæ daïy Ngaøi tu chöùng ñeán Phi phi töôûng xöù. Khoâng thoûa maõn muïc ñích ñaõ nhaém, duø hoï môøi moïc maáy, Ngaøi cuõng töø bieät hoï ra ñi. Ngaøi töï öùng duïng loái tu khoå haïnh, mong nhôø söï khoå haïnh maø ñaït ñöôïc muïc tieâu mình nhaém. Nhöng traûi qua saùu naêm thaät laø voâ ích, khoâng loeù ñöôïc tia saùng naøo trong muïc ñích Ngaøi ñuoåi tìm. Ngaøi töø giaõ tu khoå haïnh, soáng laïi neáp thöôøng cuûa ngöôøi tu, ñeán coäi boà-ñeà ngoài thieàn boán möôi chín ngaøy ñeâm. Ñeán ñeâm thöù boán möôi chín, Ngaøi thaùo tung ñöôïc cuoän boøng bong roái nuøi töø möôøi moät naêm qua. Thaáy roõ ñöôïc maáu choát sanh töû, thaáu trieät ñöôïc phöông phaùp giaûi thoaùt giaø beänh cheát, Ngaøi ñaõ ñaäp tan hoang qui luaät giaø beänh cheát aùp ñaët treân con ngöôøi töø voâ soá kieáp ñeán giôø. Thaät laø moät noãi möøng toät cuøng voâ haïn, Ngaøi tuyeân boá giaùc ngoä vieân maõn, goïi laø Phaät. Theá laø Ngaøi ñaõ giaûi ñaùp ñöôïc hai nghi vaán: "Taïi sao con ngöôøi phaûi chaáp nhaän qui luaät giaø beänh cheát tieáp tuïc maõi?" vaø "Coù phöông caùch gì giaûi thoaùt giaø beänh cheát?" Töø ñaây, Ngaøi seõ ñem phöông phaùp giaûi thoaùt sanh giaø beänh cheát chæ daïy cho moïi ngöôøi. Bôûi vaäy, noùi ñaïo Phaät laø ñaïo giaùc ngoä, giaûi thoaùt.

v     NGAØI TRÌNH BAØY CHOÃ GIAÙC NGOÄ CUÛA MÌNH.

Tröôùc nhaát Ngaøi ñeán vöôøn Loäc Uyeån trình baøy choã thaáy cuûa mình cho naêm anh em oâng Kieàu Traàn Nhö. Caùi sanh giaø beänh cheát goïi laø khoå. Khoå khoâng phaûi ngaãu nhieân sanh ra maø coù nguyeân nhaân. Nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa noù laø tham, saân, si, maïn, nghi, aùc kieán; coøn bao nhieâu nguyeân nhaân phuï thuoäc nöõa, goïi laø Taäp. Dieät heát nguyeân nhaân ñau khoå goïi laø Dieät, laø teân khaùc cuûa Nieát-baøn. Muoán tieâu dieät nguyeân nhaân ñau khoå phaûi coù phöông phaùp Baùt chaùnh ñaïo v.v… goïi laø Ñaïo. Khoå laø quaû, Taäp laø nhaân; hai caùi naøy laøm nhaân quaû noái tieáp doøng sanh töû khoâng chaám döùt. Dieät laø quaû, Ñaïo laø nhaân; hai caùi naøy laøm nhaân quaû ñeå caét ñöùt doøng sanh töû. Bao nhieâu naêm Ngaøi thao thöùc vaán ñeà giaø beänh cheát, taïi sao con ngöôøi phaûi chaáp nhaän vaø tieáp tuïc maõi? Nay Ngaøi thaáy roõ maàm goác sanh ra noù töø tham, saân, si… Ñoán ngaõ goác tham, saân, si… thì caây sanh giaø beänh cheát khoâng coøn nöõa. Song phaûi coù caây buùa beùn, aáy laø phaùp Baùt chaùnh ñaïo… Choã thaáy naøy ñuùng nhö thaät, laø ñieàu giaùc ngoä cuûa baäc Thaùnh neân goïi laø Töù ñeá hay Töù thaùnh ñeá.

Tröôøng hôïp khaùc, Ngaøi trình baøy möôøi hai nhaân duyeân laø caùi voøng xuùc xích xoay troøn trong ba thôøi (quaù khöù, hieän taïi, vò lai) loâi con ngöôøi sanh töû maõi khoâng cuøng. Töø voâ minh coù haønh, haønh coù thöùc, thöùc coù danh saéc, danh saéc coù luïc nhaäp, luïc nhaäp coù xuùc, xuùc coù thoï, thoï coù aùi, aùi coù thuû, thuû coù höõu vaø höõu coù sanh giaø beänh cheát. Ñaây laø nhaân quaû, quaû nhaân cuûa sanh giaø beänh cheát chaäp chuøng maõi maõi. Neáu caét ñöùt ñöôïc maéc ñaàu laø voâ minh thì moïi maéc sau theo ñoù ñoå vôõ. Hoaëc caét hai maéc giöõa laø aùi vaø thuû thì hai maéc sau ñöùt luoân, töùc laø sanh giaø beänh cheát heát. Vì vaäy möôøi hai nhaân duyeân coù chia hai thöù "löu chuyeån" laø troâi maõi trong sanh töû vaø "hoaøn dieät" laø döùt doøng sanh töû. Ngöôøi kheùo tu thieàn quaùn, giaùc ngoä ñöôïc lyù thaät cuûa kieáp ngöôøi thì voâ minh döùt. Ñaây laø caét töø maéc ban ñaàu. Neáu ngöôøi bieát dieät duïc khöû aùi, aùi heát thì thuû khoâng coøn, laø caét hai maéc choùt sau cuûa hieän taïi, nhaân noái tieáp sanh töû cuûa ñôøi sau seõ döùt. Theá laø phaù vôõ voøng xuùc xích cuûa möôøi hai nhaân duyeân.

Qua hai tröôøng hôïp treân, Ngaøi ñaõ trình baøy raønh roït ñaàu ñuoâi goác ngoïn vaán ñeà then choát maø Ngaøi ñaõ oâm aáp bao nhieâu naêm. Ngaøi khaúng ñònh caùi thaáy nhö vaäy laø ñuùng nhö thaät, öùng duïng tu haønh nhö vaäy laø keát quaû khoâng sai chaïy. Theá laø giaûi ñaùp xong noãi baên khoaên thaéc maéc cuûa Ngaøi, vaø mang noù ra chæ daïy nhöõng ngöôøi coù quyeát taâm giaûi quyeát vaán ñeà sanh töû. Ñeán ñaây Ngaøi ñaõ phaùt minh moät vaán ñeà toái troïng ñaïi maø muoân kieáp ñeán nay caû nhaân loaïi khoâng ai daùm nghó tôùi. Phaùt minh vó ñaïi khoâng tieàn khoaùng haäu naøy chæ coù con ngöôøi can ñaûm toät cuøng, yù chí saét ñaù môùi daùm nghó ñeán vaø ñaët ra. Chính choã hoaøi nghi thaéc maéc toät ñoä cuûa Ngaøi laø manh moái giaùc ngoä sau naøy. Quaû thaät chieác chìa khoùa ñaõ baøy hieän raønh raønh, chuùng ta sau naøy chæ caàn naém laáy laø môû ñöôïc caùnh cöûa giaùc ngoä.

v     ÑOÁI TRÖÔÙC MOÄT CAÛNH THAÁY ÑÖÔÏC CAÙC PHAÙP TU.

Cuøng moät caûnh maø nhìn thaáy khaùc nhau tuøy theo phaùp tu. Chuû yeáu phaù voâ minh deïp aùi thuû, ñöùc Phaät daïy moãi trình ñoä coù loái quaùn saùt khaùc nhau. Nhö moät hoâm Thieàn sö Vaân Moân thöôïng ñöôøng, ñöa caây gaäy leân baûo chuùng: "Phaøm phu goïi noù laø thaät, Nhò thöøa phaân tích noù laø khoâng, Duyeân giaùc goïi noù laø huyeãn coù, Boà-taùt thì ñöông theå töùc khoâng, Thieàn gia thì thaáy caây gaäy goïi laø caây gaäy, ñi chæ ñi, ngoài chæ ngoài, khoâng ñöôïc ñoäng ñeán." Phaøm phu thaáy caây gaäy cho laø thaät neân khôûi taâm phaân bieät ñeïp xaáu, ñeïp thì aùi (yeâu), xaáu thì taéng (gheùt). Neáu aùi thì muoán ñöôïc veà mình, laø thuû; coù aùi coù thuû laø nhaân sanh ra höõu vaø sanh laõo töû cuûa ñôøi vò lai. Haún ñaây laø goác maàm cuûa sanh giaø beänh cheát. Ñeå döùt caùi aùi thuû naøy, ñöùc Phaät daïy haøng Nhò thöøa phaûi duøng trí quaùn saùt thaáy caây gaäy laø voâ thöôøng, ngaøy nay noù nhö theá, mai kia noù seõ cuõ, seõ muïc, roài trôû thaønh khoâng. Bieát roõ nhö vaäy thì loøng tham aùi caây gaäy seõ döùt. Ñaây laø duøng trí quaùn söï vaät troâi theo doøng thôøi gian bieán hoaïi ñeå döùt aùi thuû.

Cuõng muïc ñích phaù deïp aùi thuû, ñöùc Phaät daïy haøng Duyeân giaùc quaùn saùt caây gaäy do nhaân duyeân sanh. Do ñaát nöôùc gioù löûa chung hôïp sanh ra caây gaäy, caây gaäy ñôïi duyeân hôïp môùi coù, thì caùi coù naøy khoâng thaät, nhö huyeãn, nhö hoùa. Haøng Duyeân giaùc thaáy caây gaäy nhö huyeãn hoùa thì ñaâu coøn taâm tham aùi. Theá laø aùi thuû döùt, doøng sanh töû cuõng döøng ngang ñaây.

Boà-taùt ñaõ thaáy toät lyù nhaân duyeân khoâng caàn quaùn saùt nöõa, thaáy caây gaäy bieát roõ khoâng thaät taùnh, neân noùi ñöông theå töùc khoâng. Bôûi thaáy khoâng thaät taùnh neân Boà-taùt ñaâu coøn taâm luyeán aùi caây gaäy, do ñoù doøng sanh töû döùt.

Ñeán thieàn gia thaáy caây gaäy laø caây gaäy. Taïi sao? Bôûi vì ngöôøi thaáu ñaït lyù thieàn, taâm khoâng coøn chaïy theo caûnh, ñoái caûnh taâm nhö nhö neân noùi caây gaäy laø caây gaäy.

Hôn nöõa, thaáy caây gaäy chaïy xuoâi theo doøng thôøi gian quaùn saùt töø coù bieán hoaïi ñeán khoâng laø khaùi nieäm khuoân theo loái Phaät vaïch saün. Nhìn theo khaùi nieäm ñònh saün cuûa mình, choái boû söï hieän höõu cuûa caây gaäy. Chính khaùi nieäm leä thuoäc theo thôøi gian khieán haøng Nhò thöøa deã bi quan. Tuy ñoù cuõng laø trí thaáy xa, song noù vöôït haún thöïc teá. Ñeán Duyeân giaùc thaáy caây gaäy do duyeân sanh, tuy coù maø khoâng thaät, nhö huyeãn hoùa. Ñaây cuõng laø loái nhìn theo khuoân cuõ loái moøn Phaät ñònh saün. Khaùi nieäm naøy nhìn theo söï taäp hôïp cuûa nhaân duyeân trong khoâng gian. Ñaõ taäp hôïp thì khoâng coù chuû, khoâng chuû thì laøm sao coù thaät. Theá cuõng phuû nhaän söï hieän höõu cuûa caây gaäy. Khaùi nieäm nhaân duyeân laø do huaân taäp lôøi Phaät daïy, cuõng laø töôùng sanh dieät. Boà-taùt khoâng caàn quaùn saùt, vì taâm ñaõ thuaàn thuïc, thaáy caây gaäy lieàn bieát töùc khoâng. Song ñaây cuõng laø khuoân ñuùc ñaõ thaønh hình, raùp töø nhöõng lôøi Phaät daïy. Thieàn gia khoâng theá, nhìn caây gaäy laø caây gaäy, khoâng bò khaùi nieäm naøo chen vaøo, khoâng bò khuoân cuõ loái moøn naøo ñònh saün. Nhìn thaúng söï hieän höõu cuûa caây gaäy, baèng taâm nhö nhö cuûa mình. Caûnh vaø taâm, taâm vaø caûnh, khoâng coù gì giaùn caùch. Taâm khoâng khôûi nieäm, laøm gì coù thaáy thaät, thaáy giaû; ñaõ khoâng thaät giaû coøn gì tham aùi hay chaùn gheùt. Neáu khoâng aùi thì ñaâu coù thuû, ñaây laø giaûi thoaùt sanh giaø beänh cheát chôù gì. Chuû yeáu cuûa Thieàn gia laø tröïc dieän ñoái caûnh, coát taâm khoâng khôûi nieäm. Cho neân caâu choùt baøi keä Cö Traàn Laïc Ñaïo cuûa Truùc Laâm noùi "Ñoái caûnh voâ taâm maïc vaán thieàn" (Ñoái caûnh khoâng taâm, chôù hoûi thieàn). Quaû laø ñònh nghóa thieàn moät caùch cuï theå. Caùi cao sieâu tuyeät vôøi cuûa Thieàn laø truùt saïch khaùi nieäm, duø khaùi nieäm ñuùng nhö lôøi Phaät daïy, loät heát moïi kieán giaûi ñaõ huaân taäp, nhìn söï vaät nhö söï vaät, khoâng vì moät lyù do gì maø theâm bôùt vaøo. Ñaây laø moät con ngöôøi töï do töï taïi, khoâng bò kieán thöùc naøo troùi buoäc. Bôûi vaäy neân noùi "Sanh khoâng thích thieân ñöôøng, töû khoâng sôï ñòa nguïc. Buoâng tay ñi ngang ngoaøi tam giôùi, maëc tình vöôn boång naøo buoäc raøng" (Thieàn sö Ñaïo Giai).

Moät ví duï nöõa, ñoùa hoa hoàng ôû tröôùc maët, phaøm phu nhìn thaáy lieàn khôûi nieäm so saùnh ñeïp xaáu, so saùnh laø loâi caùi hoa hoàng ôû hieän taïi ñoái chieáu vôùi boùng daùng nhöõng hoa hoàng ôû quaù khöù coøn ghi trong kyù öùc, xem caùi naøo ñeïp hôn. Neáu hoa hoàng hieän taïi thua boùng daùng quaù khöù lieàn cho noù laø xaáu, hôn boùng daùng quaù khöù lieàn cho noù laø ñeïp. Laøm vieäc so saùnh naøy luoân luoân phaûi chaïy luøi veà quaù khöù, luïc laïo moi moùc trong kyù öùc nhöõng boùng hình ñeå ñem ra ñoái chieáu. Neáu keát luaän laø ñeïp thì taâm yeâu thích daáy leân ñuoåi theo, neáu laø xaáu thì taâm chaùn gheùt xua ñi. Yeâu thích laø AÙi, do yeâu thích muoán mình ñöôïc laø Thuû, ñaây laø nhaân sanh giaø beänh cheát ôû ñôøi sau. Thaáy hoa hoàng laø Xuùc, nhaän ñeïp xaáu laø Thoï, yeâu thích muoán ñöôïc laø AÙi, Thuû.

Ñeå deïp tan caùi aùi, thuû, Phaät daïy haøng Nhò thöøa khi thaáy hoa hoàng (xuùc) lieàn quan saùt theo thôøi gian, ngaøy nay noù nôû troøn, ngaøy mai noù heùo daàn, ngaøy moát noù rôi ruïng laû taû, ngaøy kia truïi caønh. Theá laø töø coù, theo thôøi gian bieán hoaïi thaønh khoâng, coù gì ñaâu laø thaät maø noùi ñeïp xaáu (thoï). Khoâng ñeïp xaáu thì laøm gì coù yeâu vaø gheùt (aùi). Ñaõ khoâng yeâu gheùt (aùi) thì chaáp giöõ laøm gì (thuû). Ñaây nhôø quaùn voâ thöôøng döùt ñöôïc aùi thuû, cuõng laø döùt ñöôïc manh moái sanh töû ñôøi sau.

Haøng Duyeân giaùc thaáy hoa hoàng (xuùc) cuõng theo Phaät daïy ñöùng veà khoâng gian phaân tích. Hoa hoàng ñang nôû troøn khoâng coù thaät, töøng caùnh hoa raùp laïi, nhieàu chaám nhuïy ñieåm thaønh, khoâng coù chuû theå hoa hoàng, do nhieàu nhaân duyeân hoøa hôïp. Ñaõ do duyeân hoøa hôïp maø coù, neân khoâng thaät nhö huyeãn nhö hoùa. Bôûi thaáy hoa hoàng khoâng coù thaät, neân khoâng phaân bieät ñeïp xaáu (thoï), khoâng ñeïp xaáu laøm gì coù yeâu gheùt (aùi), khoâng yeâu thì chaáp giöõ laøm gì (thuû). Nhôø quaùn nhaân duyeân hoøa hôïp maø coù, neân döùt taâm yeâu meán (aùi), khoâng yeâu meán neân khoâng chaáp giöõ (thuû), nhaân sanh töû ñôøi sau ngang ñaây caét ñöùt.

Boà-taùt quaùn phaùp nhaân duyeân ñaõ thaønh thuïc, moät phen nhìn thaáy hoa hoàng (xuùc) lieàn bieát khoâng töï taùnh, ñöông xöù töùc khoâng; ñaõ khoâng töï taùnh thì caùi gì laøm chuû maø coù ñeïp xaáu (thoï), khoâng ñeïp xaáu neân khoâng yeâu thích (aùi), khoâng yeâu thích thì khoâng chaáp giöõ (thuû), cuõng döùt ngay ñöôïc doøng sanh töû.

Qua boán caùi nhìn treân (Phaøm phu, Nhò thöøa, Duyeân giaùc, Boà-taùt) ñeàu khoâng thaáy ñöôïc baûn chaát thöïc taïi cuûa hoa hoàng. Hoaëc thaáy theo aûo töôûng quaù khöù maø phaân ñònh laø Phaøm phu, hoaëc thaáy phoùng theo thôøi gian vò lai maø phaân ñònh laø Nhò thöøa, hoaëc thaáy baèng caùch phaân tích chia cheû töøng maûnh vuïn trong khoâng gian maø phaân ñònh laø Duyeân giaùc, hoaëc nhìn theo thoùi quen ñaët saün maø phaân ñònh laø Boà-taùt. Taát caû caùi nhìn söï vaät theo loái naøy, tuy meâ giaùc coù khaùc, song khoâng thoaùt khoûi khuoân cuõ loái moøn ñaõ ñònh saün, laøm maát ñi baûn chaát thaät höõu cuûa söï vaät.

Ñeán caùi nhìn cuûa Thieàn gia, khoâng phaûi theá, thaáy hoa hoàng laø hoa hoàng, khoâng khôûi taâm so saùnh, quaùn saùt chi caû. Hieän thaân hoa hoàng theá naøo, thaáy ñuùng theá aáy. Khoâng khôûi nieäm so saùnh thì ñaâu coù ñeïp xaáu (thoï), khoâng ñeïp xaáu thì laøm gì coù yeâu gheùt (aùi), khoâng yeâu gheùt thì ñaâu coù laáy boû (thuû), doøng sanh töû do ñaâu loâi cuoán ñöôïc. Thaáy coù ñeïp xaáu laø thaáy hai, yeâu gheùt laø hai, thuû xaû laø hai; coøn coù hai beân laø nguoàn goác sanh töû. Thieàn gia khi nhìn söï vaät khoâng daáy taâm khôûi nieäm, neân thaáy moïi vaät ñeàu chaân. Nhö khi vua Lyù Thaùi Toâng ñeán vieáng Thieàn Laõo Thieàn sö, vua hoûi: "Hoøa thöôïng truï nuùi naøy ñaõ ñöôïc bao laâu?" Sö ñaùp:

            Ñaûn tri kim nhaät nguyeät

            Thuøy thöùc cöïu xuaân thu

            Chæ bieát ngaøy thaùng naøy

            Ai raønh xuaân thu tröôùc

Vua laïi hoûi: "Haèng ngaøy Hoøa thöôïng laøm gì?" Sö ñaùp:

            Thuùy truùc hoaøng hoa phi ngoaïi caûnh

            Baïch vaân minh nguyeät loä toaøn chaân

            Truùc bieác hoa vaøng ñaâu caûnh khaùc

            Traêng trong maây baïc hieän toaøn chaân

Ñeïp ñeõ thay, neáu chuùng ta thaáy söï vaät ñuùng vôùi baûn chaát cuûa noù. Nhìn söï vaät vôùi taâm laëng leõ thanh tònh, moïi phaøm tình khoâng coù choã chen vaøo, coøn gì laø thaät giaû, ñeïp xaáu, khoù deã…, ñeán ñaây khoâng coøn gì ñeå noùi. Cho neân coâ Linh Chieáu ñuùc keát quan nieäm cuûa oâng baø Long Uaån baèng hai caâu: "Cuõng khoâng deã cuõng khoâng khoù. Ñoùi ñeán thì aên, meät nguõ khoø". Haèng soáng vôùi taâm nhö nhö thanh tònh, khi gaëp caûnh thì haønh xöû tuøy duyeân, khoâng so saùnh, khoâng phaân chia, khoâng aùp ñaët baát cöù moät khaùi nieäm naøo, neân noùi "ñoùi aên meät nguû". Caùi nhìn ñuùng thöïc taïi naøy, goïi laø "Nhö thò tri, nhö thò kieán".

v     THAM VAÁN, NGHIEÂN CÖÙU COÂNG AÙN LAØ TROÏNG TAÂM PHAÄT GIAÙO.

Tham vaán laø thöa hoûi nhöõng ñieàu mình ñang hoaøi nghi. Do moät hai vaán ñeà mình xem laø troïng ñaïi maø khoâng quyeát traïch ñöôïc, neân ñem ra thöa hoûi. Thieàn sö khoâng phaûi laø ngöôøi quyeát nghi, maø vun boài moái nghi theâm to, theâm maïnh hôn. Moái nghi ñaõ lôùn maïnh, khieán ngöôøi hoïc thao thöùc khaéc khoaûi, cho ñeán queân caû moïi vaät chung quanh, moät hoâm naøo ñoù ñaõ chín muoài, boãng nhieân vôõ tung laø giaùc ngoä, laø phaùt minh, giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà laâu nay mình oâm aáp. Ñaây laø choã ngoä ñaïo cuûa thieàn giaû. Nghieân cöùu coâng aùn cuõng theá, laáy moät vaán ñeà thaät khoù hieåu töø trong kinh saùch hay lôøi noùi cuûa ngöôøi xöa, nghieàn ngaãm maõi caøng ngaøy caøng saâu, cho ñeán queân aên queân nguû, ñeán khi naøo trong taâm chín muoài, vôõ tung vaán ñeà, laø ngoä ñaïo, laø ñaùp aùn. Ví nhö laáy caâu "Caùc phaùp trôû veà moät, moät trôû veà choã naøo"? chaúng haïn. Bôûi nuoâi döôõng moät nghi vaán trong loøng, laâu ngaøy trôû thaønh troïng ñaïi, taát caû söï vaät chung quanh trôû thaønh voâ nghóa, taâm khoâng coøn baän moät vieäc gì khaùc, ngoaøi nghi vaán quan troïng ngöï trò nôi ta. Chính ñaây laø chuû yeáu ñöa thieàn giaû ñeán choã giaùc ngoä.

v     THÖÏC HIEÄN THAØNH COÂNG THAM CÖÙU PHAÛI NHÔØ THIEÀN ÑÒNH.

Ñöùc Phaät phaù vôõ ñöôïc vaán ñeà troïng ñaïi ñaõ oâm aáp möôøi moät naêm qua, nhôø tu taäp thieàn ñònh töø luùc hoïc vôùi caùc danh sö ñöông thôøi, cho ñeán boán möôi chín ngaøy ñeâm ngoài döôùi coäi boà-ñeà. Ñaâu phaûi laø ngaãu nhieân ñöôïc giaùc ngoä, maø phaûi nhieàu naêm chuyeân taâm döùt nieäm. Khi söùc ñònh tuyeät maïnh roài, höôùng taâm veà vaán ñeà ñang theo ñuoåi môùi ñuû söùc phaù vôõ. Nhö trong kinh keå laïi, luùc Boà-taùt ngoài döôùi coäi boà-ñeà, höôùng taâm veà quaù khöù thì thaáy voâ soá kieáp ñaõ qua, chöùng Tuùc maïng minh; höôùng taâm ñeán vieäc sanh töû cuûa con ngöôøi lieàn thaáy roõ nguyeân nhaân manh moái daãn chuùng sanh ñi sanh coõi naøy coõi noï, chöùng ñöôïc Thieân nhaõn minh hay Sanh töû trí; höôùng taâm ñeán phöông phaùp döùt sanh töû, lieàn bieát raønh roït ñaàu moái vaø choã cuoái cuøng cuûa sanh töû, chöùng ñöôïc Laäu taän minh hay giaûi thoaùt sanh töû. Khi söùc ñònh thaønh töïu thì trí tueä deã phaùt, nhö kinh noùi "giôùi ñònh tueä".

Giôùi laø phöông tieän ñaàu gôõ bôùt nhöõng ñieàu phieàn nhieãu chung quanh, ñeå deã beà chuyeân taâm vaøo moät vieäc. Ñònh laø chuyeân taâm an truï, khoâng bò gioù nguõ duïc thoåi lung lay, khoâng bò nöôùc luïc tình loâi cuoán, vöõng vaøng nhö quaû nuùi khoâng lay ñoäng. Ñeán ñaây môùi ñuû söùc maïnh phaù tung ñöôïc böùc töôøng voâ minh che môø töø muoân kieáp, thaáy töôøng taän vaán ñeà chuùng ta caàn thaáy laø trí tueä. Neân noùi giôùi ñònh tueä laø nhö theá.

Song Thieàn gia khoâng noùi giôùi ñònh tueä theo thöù töï nhö vaäy, maø khi chuyeân taâm vaøo vaán ñeà mình ñaët ra thì lô laø vôùi moïi vieäc beân ngoaøi laø giôùi; chính luùc chuyeân taâm khoâng bò ngoaïi duyeân laøm xao ñoäng laø ñònh; ngay trong luùc an ñònh laø soáng vôùi trí tueä voâ sanh laø tueä. Tueä ñaây laø nhaän ñöôïc lyù voâ sanh ngay trong an ñònh (kieán taùnh). Caùi voâ sanh aáy laø oâng chuû cuûa chính mình, soáng thaúng vôùi oâng chuû naøy maø nhìn moïi vaät, thì moïi vaät ñeàu chaân. Cho neân, moät hoâm Toå Hueä Khaû thöa vôùi Toå Boà-ñeà-ñaït-ma: "Taâm con baët heát caùc duyeân." Toå Ñaït-ma baûo: "Coi chöøng rôi vaøo khoâng!" Hueä Khaû thöa: "Roõ raøng thöôøng bieát, laøm sao khoâng ñöôïc!" Toå Ñaït-ma lieàn aán chöùng cho. Trong luùc ñoái duyeân xuùc caûnh haèng ngaøy, taâm ta khoâng chaïy theo, khoâng dính maéc laø ñònh, caùi ñònh naøy khoâng thuoäc ngoài, khoâng coù nhaäp xuaát, neân noùi ñaïi ñònh. Chính caùi taâm khoâng sanh khoâng dieät maø haèng giaùc haèng tri aáy laø tueä. Caùi tueä naøy laø tính giaùc saün coù muoân ñôøi cuûa mình, khoâng phaûi töø ñaâu ñeán, neân goïi laø trí voâ sanh. Sau khi nhaän ñöôïc oâng chuû thì vaán ñeà ñaõ phaù vôõ, ngang ñaây nhìn moïi vaät baèng caùch "ñoái caûnh voâ taâm", laø neáp soáng cuûa Thieàn sö.

v     THIEÀN LAØ PHAÙT MINH, LAØ SAÙNG TAÏO.

Thieàn laø töï thaéc maéc moät vaán ñeà quan troïng, tìm toøi theo doõi luoân ñeán khi saùng ñöôïc vaán ñeà ñoù môùi thoâi. Khi saùng ñöôïc vaán ñeà laø phaùt minh moät kyø bí maø tröôùc kia mình khoâng hieåu khoâng bieát. Bôûi theá neân chuû yeáu cuûa thieàn laø phaùt minh, cuõng goïi laø giaùc ngoä. Choã tröôùc kia mình khoâng bieát maø nay ñöôïc bieát laø giaùc ngoä. Sö?giaùc ngoä naøy tuøy vaán ñeà lôùn nhoû mình ñang theo ñuoåi, neân keát quaû coù sai bieät. Nhö nhöõng nhaø khoa hoïc, tuøy choã nghieân cöùu tìm toøi maø söï phaùt minh coù lôùn nhoû.

"Hieùron, vua nöôùc Syracuse coù baûo moät teân thôï vaøng noï laøm cho ngöôøi moät vöông mieän baèng vaøng. Nhöng nhaø vua laïi nghi ngôø teân thôï noï coù pha baïc vaøo trong vaøng. Nhaø vua beøn hoûi yù kieán Archimeøde laøm sao bieát ñöôïc coù söï gian laän noùi treân maø vaãn giöõ nguyeân veïn caùi muõ cuûa nhaø vua. Archimeøde suy nghó giaây laâu nhöng vaãn tìm chöa ra giaûi phaùp. Moät hoâm Archimeøde taém, oâng nhaän thaáy raèng töù chi cuûa mình trong nöôùc maát bôùt moät phaàn naøo troïng löôïng. Do ñoù oâng ñaõ tìm ra nguyeân taéc maø ngaøy nay goïi laø nguyeân taéc Archimeøde: ‘Moät vaät naøo thaû vaøo moät chaát loûng cuõng bò moät söùc ñaåy töø döôùi leân treân baèng troïng löôïng cuûa chaát loûng dôøi choã’. Sung söôùng, oâng ra khoûi nôi taém, chaïy luoân ra ñeán ngoaøi phoá vaø la to ‘Eureùka, eureùka’ nghóa laø ‘Toâi tìm ra roài, toâi tìm ra roài’." (Archimeøde 287 tröôùc CN - Töï Ñieån Danh Nhaân Theá Giôùi cuûa Trònh Chuyeát tr. 33)

"Traùi bom (taùo) cuûa Newton laø moät caâu chuyeän tình côø ñaõ giuùp tieân sinh tìm ra ñònh luaät veà söï huùt cuûa vaïn vaät. Moät hoâm, Newton ñang suy nghó veà toaùn hoïc, ngoài ôû döôùi goác moät caây bom. Thình lình moät traùi bom rôùt ôû tröôùc maët. Newton töï hoûi söùc gì buoäc moïi vaät treân maët ñaát ñeàu phaûi rôùt xuoáng ñaát maø khoâng rôùt ngoaøi traùi ñaát? Söùc gì ñieàu khieån maët traêng quay xung quanh ñòa caàu? Söùc gì ñieàu khieån caùc haønh tinh quay xung quanh maët trôøi? Ñoù laø nhöõng böôùc ñaàu cuûa söï khaùm phaù ra hieän töôïng ‘Vaïn vaät huùt laãn nhau’ noùi treân." (Newton 1642-1727 - Töï Ñieån Danh Nhaân Theá Giôùi tr. 403)

Qua hai caâu chuyeän treân ñuû minh chöùng söï phaùt minh cuûa caùc nhaø khoa hoïc laø do doàn heát taâm löïc vaøo moät vaán ñeà, ñeán khi chín muoài boãng döng phaùt saùng. Ngöôøi tu thieàn cuõng theá, khi nhaän thaáy moät vaán ñeà quan troïng maø khoâng giaûi quyeát ñöôïc, chuù taâm nghieàn ngaãm maõi ñeán moät phuùt giaây naøo ñoù lieàn phaùt ngoä. Söï ngoä naøy laø thöïc teá khoa hoïc, chôù khoâng phaûi laø töôûng töôïng huyeàn bí. Bôûi vaäy muïc ñích ngöôøi tu thieàn laø phaûi ngoä ñaïo. Ngoä ñaïo laø phaùt minh laø saùng taïo, chôù khoâng phaûi uø lì chai cöùng, chôø cheát môùi bieát keát quaû tu haønh. Vì theá, noùi ñeán tu thieàn laø phaûi quyeát taâm, gan daï vaø beàn bæ, coù daùm cheát môùi ñöôïc soáng. Thieàn ñaøo taïo nhöõng con ngöôøi huøng duõng, phaùt minh vaø saùng taïo, chính laø coát loõi cuûa ñaïo Giaùc Ngoä Giaûi Thoaùt.

v     BAÁT LAÄP VAÊN TÖÏ, GIAÙO NGOAÏI BIEÄT TRUYEÀN.

Ñaët moät nghi vaán, theo doõi laâu ngaøy cho ñeán chín muoài, töï phaù vôõ lieàn phaùt minh, vieäc tu naøy khoâng naèm trong kinh saùch Phaät giaûng daïy, neân noùi "baát laäp vaên töï". Khi öùng duïng tu, khoâng thuoäc veà quaùn Töù nieäm xöù, quaùn Nhaân duyeân, quaùn caùc phaùp töï taùnh khoâng… maø chæ taâm khoâng chaïy theo caûnh, ñoái caûnh taâm khoâng khôûi nieäm, neân goïi laø "giaùo ngoaïi bieät truyeàn". Tuy nhieân coù nghi vaán laø coù vaên töï, ôû ñaây noùi "baát laäp vaên töï" ñeå giaûn traïch loái ñoïc tuïng kinh saùch laøm sôû tu. Taâm khoâng chaïy theo caûnh hay ñoái caûnh taâm khoâng khôûi nieäm, noùi laø "giaùo ngoaïi bieät truyeàn", kyø thaät ñaây laø troïng taâm giaùo lyù. Bao nhieâu kinh ñieån chuû yeáu daïy ngöôøi tu, taâm khoâng dính vôùi caûnh, taâm ñöøng chaáp caûnh, ñoái caûnh taâm ñöôïc an ñònh. Song muoán ñöôïc nhö vaäy laø nhôø caùc phaùp quaùn ñeå gôõ taâm nhieãm tröôùc, quaùn voâ thöôøng, quaùn baát tònh… laø ñeå gôõ taâm dính vôùi saéc… Choã cuoái cuøng cuûa giaùo lyù daïy laø choã Thieàn toâng ñang thöïc haønh. Nhöng choã thöïc haønh cuûa Thieàn toâng khoâng ñi theo caùi khuoân saün cuûa giaùo lyù, maø laø moät ñöôøng loái saùng taïo. Tuy ñöôøng loái saùng taïo maø chung quy laïi trôû veà muïc ñích chung cuoäc cuûa giaùo lyù. Cho neân noùi "giaùo ngoaïi bieät truyeàn", maø Toå Ñaït-ma truyeàn boán quyeån kinh Laêng-giaø cho Toå Hueä Khaû, Nguõ Toå Hoaèng Nhaãn giaûng kinh Kim Cang cho Luïc Toå nghe. Vì nhaèm thaúng con ñöôøng cuûa Phaät thöïc haønh ngaøy xöa, töø khôûi nghi vaán "Taïi sao nhaân loaïi bao kieáp chaáp nhaän sanh giaø beänh cheát laø qui luaät baát khaû khaùng?", "Coù phöông caùch gì giaûi thoaùt sanh giaø beänh cheát khoâng?" Ngaøi oâm aáp doõi theo nghi vaán naøy maõi cho ñeán ngaøy giaùc ngoä ñöôïc noù. Hieän nay chuùng ta coù theå nghi vaán veà caâu "Taát caû chuùng sanh ñeàu coù Phaät taùnh" trong kinh, caùi gì laø Phaät taùnh? Vaø doõi theo maõi cho ñeán ngaøy giaùc ngoä thì coù khaùc gì vôùi Phaät ngaøy xöa. Bôûi vaäy neân loái tu naøy goïi laø "Phaät Taâm Toâng". Tuy noùi "baát laäp vaên töï, giaùo ngoaïi bieät truyeàn" maø laïi laø troïng taâm cuûa Phaät giaùo, laø truyeàn Phaät Taâm Toâng, laø keá thöøa chaùnh phaùp, laø truyeàn ñaêng tuïc dieäm cuûa Phaät phaùp.

v     ÑAÏI NGHI ÑAÏI NGOÄ, TIEÅU NGHI TIEÅU NGOÄ.

Tuøy vaán ñeà mình thaéc maéc lôùn hay nhoû, choã ngoä cuõng thaønh lôùn hay nhoû. Chuùng ta thaéc maéc "Tröôùc khi cha meï chöa sanh, ta laø gì"? ñoù laø moät thaéc maéc lôùn. Neáu ngoä ñöôïc vaán ñeà naøy laø thaáy ñöôïc con ngöôøi saün coù töø muoân kieáp cuûa mình, hay noùi khaùc hôn laø thaáy ñöôïc "baûn lai dieän muïc", hay goïi laø "kieán taùnh"… Hoaëc thaéc maéc taïi sao chuùng ta tu phaûi aên chay? Taïi sao chuùng ta tu phaûi ngoài thieàn? Ñaây laø nhöõng nghi vaán nhoû, neáu ngoä cuõng laø ngoä nhoû. Song caùi nghi vaø ngoä naøy khoâng gioáng nhöõng ngöôøi tu theo thoaïi ñaàu hieän giôø öùng duïng. Ngöôøi tu thoaïi ñaàu hieän giôø thöôøng duøng caâu thoaïi ñaàu roài ñeà khôûi maõi ñeán ñoä caêng thaúng thaàn kinh khieán thaùc loaïn. Theá maø hoï töï haøo raèng ñaây laø chaùnh truyeàn Thieàn toâng, laø Toå sö Thieàn v.v… Ñöùc Phaät khoâng coù ñeà thoaïi ñaàu. Toå Ñaït-ma khoâng coù ñeà thoaïi ñaàu, Luïc Toå Hueä Naêng khoâng coù ñeà thoaïi ñaàu. Ñaây chaúng qua laø phöông tieän do caùc Thieàn sö ôû Trung Hoa ñôøi Toáng cheá ra. Chuùng ta hoïc Phaät, phaûi thaáy thaâm yù saâu xa cuûa phaùp tu, ñöøng maéc keït hình thöùc maùy moùc.

v     TRÍ HÖÕU SÖ, TRÍ VOÂ SÖ.

Trong giaùo lyù nhaø Phaät coù chia laøm hai loaïi trí. Do hoïc hoûi giaùo lyù, hoaëc töï xem kinh saùch, coù nhöõng hieåu bieát goïi laø trí höõu sö. Trí naøy nhôø hoïc hoûi töø nôi thaày, baïn, hoaëc töï huaân taäp thaønh. Noù töø beân ngoaøi vaøo, bôûi nhöõng taùc ñoäng gaây thaønh aán töôïng ghi nhôù, neân thuoäc sanh dieät, khoâng thaät cuûa mình. Do taâm an ñònh phaùt ra, nhö noùi ñònh sanh tueä, bôûi moïi phieàn naõo loùng laëng, phaùt sanh trí tueä, neân goïi laø trí voâ sö. Trí naøy tieàm aån saün nôi moïi ngöôøi chuùng ta, moät khi maây muø phieàn naõo tan thì noù hieän. Nhö noùi "Ñaát taâm neáu khoâng, maët trôøi trí tueä töï saùng" (Taâm ñòa nhöôïc khoâng, tueä nhaät töï chieáu - Baù Tröôïng). Chính ngaøy xöa ñöùc Theá Toân phaùt minh ñöôïc vieäc lôùn cuõng töø trí naøy. Sau bao naêm thieàn ñònh, taâm Ngaøi loùng laëng, cuoái cuøng ngoài thieàn ñònh döôùi coäi boà-ñeà boán möôi chín ngaøy ñeâm, ñeâm thöù boán möôi chín lieàn saùng leân phaùt minh ñaïi söï. Bôûi vaäy trong nhaø thieàn chuû taâm phaùt khôûi trí naøy, noù môùi thaät laø trí cuûa mình, ngay nôi mình phaùt ra, laø khoâng sanh khoâng dieät. Chuùng ta nghe ñoaïn ñoái ñaùp cuûa Thieàn sö Toaøn Khoaùt ôû Nham Ñaàu vôùi Thieàn sö Nghóa Toàn ôû Tuyeát Phong sau ñaây:

Nghóa Toàn noùi: "Toâi thaät coøn chöa oån." Toaøn Khoaùt baûo: "Neáu oâng thaät nhö theá, cöù choã thaáy cuûa oâng moãi moãi thoâng qua, choã naøo phaûi toâi seõ chöùng minh cho oâng, choã chaúng phaûi toâi seõ vì oâng ñuoåi deïp." Nghóa Toàn noùi: "Khi toâi môùi ñeán Dieâm Quan thaáy thöôïng ñöôøng noùi nghóa saéc khoâng lieàn ñöôïc choã vaøo." Toaøn Khoaùt baûo: "Töø ñaây ñeán ba möôi naêm raát kî khoâng neân noùi ñeán." Nghóa Toàn noùi: "Toâi thaáy baøi keä cuûa Ñoäng Sôn qua soâng:

            Thieát kî tuøng tha mích,

            Ñieàu ñieàu döõ ngaõ sô,

            Cöø kim chaùnh thò ngaõ,

            Ngaõ kim baát thò cöø.

            Raát kî tìm nôi khaùc,

            Xa xoâi boû laõng ta,

            Va nay chính laø ta,

            Ta nay chaúng phaûi va.

Toaøn Khoaùt baûo: "Neáu cuøng theá aáy töï cöùu cuõng chöa xong." Nghóa Toàn tieáp: "Sau toâi hoûi Ñöùc Sôn: ‘Vieäc trong Toâng thöøa töø tröôùc, con coù phaàn chaêng?’ Ñöùc Sôn ñaùnh moät gaäy hoûi: ‘Noùi gì?’ toâi khi ñoù nhö thuøng luûng ñaùy". Toaøn Khoaùt naït: "OÂng chaúng nghe noùi: töø cöûa vaøo chaúng phaûi cuûa baùu trong nhaø?" Nghóa Toàn hoûi: "Veà sau laøm theá naøo môùi phaûi?" Toaøn Khoaùt baûo: "Veà sau neáu muoán xieån döông Ñaïi giaùo, moãi moãi töï trong hoâng ngöïc mình löu xuaát, sau naøy cuøng ta che trôøi che ñaát ñi!". Nghóa Toàn nhaân caâu naøy ñaïi ngoä, lieàn ñaûnh leã, ñöùng daäy keâu luoân: "Sö huynh! Sö huynh! Ngaøy nay môùi thaønh ñaïo ôû Ngao Sôn". (Thieàn sö Trung Hoa taäp II tr. 203)

Chaúng nhöõng trong nhaø thieàn chuù troïng trí voâ sö maø trong kinh cuõng xem troïng nhö vaäy. Chuùng ta ñaïi löôïc moät ñoaïn trong phaåm Tuøng Ñòa Doõng Xuaát ôû kinh Phaùp Hoa nhö sau:

"Baáy giôø chö ñaïi Boà-taùt ôû caùc coõi khaùc ñeán döï, ñoàng ñöùng leân chaáp tay baïch Phaät: ‘Theá Toân! Neáu baèng loøng cho chuùng con sau khi Phaät dieät ñoä, ôû coõi Ta-baø sieâng naêng tinh taán thoï trì, ñoïc tuïng, bieân cheùp, cuùng döôøng kinh naøy, khi ñoù chuùng con seõ ôû trong coõi naøy roäng noùi’. Phaät baûo chuùng ñaïi Boà-taùt: ‘Thieän nam töû! Thoâi ñi, chaúng caàn caùc oâng hoä trì kinh naøy. Vì sao? Vì coõi Ta-baø cuûa ta töï coù chuùng ñaïi Boà-taùt nhieàu baèng soá caùt cuûa muoân soâng Haèng. Moãi Boà-taùt coù saùu muoân haèng haø sa quyeán thuoäc, nhöõng vò ñoù coù theå sau khi ta dieät ñoä, hoä trì, ñoïc tuïng, roäng noùi kinh naøy’. Sau khi Phaät noùi nhö vaäy, coõi Ta-baø lieàn rung ñoäng nöùt neû, chö Boà-taùt ôû döôùi ñaát voït leân voâ soá…"

Trong kinh Phaùp Hoa khoâng noùi roõ trí höõu sö, trí voâ sö, song duøng aån duï ñeå cho chuùng ta thaáy. Boà-taùt dòch laø Höõu tình giaùc hay Giaùc höõu tình, laø chuùng sanh ñöôïc giaùc ngoä laïi giaùc ngoä cho ngöôøi. Boà-taùt ôû caùc coõi khaùc laø chæ cho caùi giaùc töø beân ngoaøi ñeán, laø Trí höõu sö. Phaät khoâng chaáp nhaän hoä trì kinh Phaùp Hoa ôû coõi naøy. Vì kinh Phaùp Hoa laø Tri kieán Phaät, töùc laø caùi thaáy bieát Phaät cuûa chuùng ta, caùi thaáy bieát naøy khoâng phaûi töø ngoaøi ñeán. Boà-taùt ôû trong loøng ñaát voït leân, chæ cho caùi giaùc töø beân trong phaùt ra, laø trí voâ sö. Chính caùi trí naøy laø Tri kieán Phaät. Vì theá Phaät daønh phaàn hoä trì kinh Phaùp Hoa ôû coõi naøy cho nhöõng Boà-taùt naøy.

Theá laø chuùng ta thaáy kinh vaø Thieàn ñoàng chuù taâm vaøo trí voâ sö, chæ khaùc nhau loái trình baøy thoâi. Ngöôøi hoïc Phaät phaûi kheùo thaáy roõ ñieåm naøy. Tuy nhieân, buoåi ñaàu ñeán vôùi ñaïo chuùng ta phaûi nhôø trí höõu sö, nhö kinh daïy "Vaên Tö Tu" laø ba tueä hoïc. trí höõu sö höôùng daãn chuùng ta bieát loái ñi vaø laøm cho chuùng ta phaán khôûi treân ñöôøng tu hoïc. Song noù thuoäc kieán thöùc sanh dieät, cuoái cuøng phaûi vöôït qua noù môùi ñeán trí voâ sanh.

v     THIEÀN LAØ MAÏCH NGUOÀN PHAÄT PHAÙP.

Thieàn toâng öùng duïng tu ñuùng theo ñöôøng cuûa Phaät tröôùc kia ñaõ haønh, maø khoâng öùng duïng theo phaùp cuûa Phaät daïy. Thieàn toâng khoâng tu theo phaùp quaùn Töù nieäm xöù hay Nguõ ñình taâm… cuûa Nhò thöøa, cuõng khoâng quaùn nhaân duyeân taùnh khoâng hay Ñaïi Thöøa Chæ Quaùn cuûa Ñaïi thöøa, maø öùng duïng ngay caùch tu cuûa ñöùc Phaät, töø khi thaéc maéc vaán ñeà nhaân sinh "Taïi sao con ngöôøi phaûi sanh giaø beänh cheát? Coù phöông caùch gì giaûi thoaùt sanh giaø beänh cheát?" Laáy ñoù laøm muïc ñích höôùng daãn troïn moät ñôøi tu, ñeán khi vaán ñeà ñöôïc noå tung laø giaùc ngoä, nhö ñöùc Phaät ñaõ giaùc ngoä. Hoaøn toaøn thöïc thi theo ñöôøng höôùng cuûa Phaät, neân noùi laø "keá thöøa taâm toâng cuûa Phaät" (keá Phaät taâm toâng). Ñieàu naøy chuùng ta thaáy roõ nôi caùc Thieàn sö sau ñaây:

Thieàn sö Nghóa Huyeàn Laâm Teá (?-867) ôû trong hoäi Hoaøng Baù ñaõ ba naêm maø khoâng thöa hoûi. Traàn Toân Tuùc, hieän laøm thuû toïa trong chuùng, khuyeán khích hoûi. Sö thöa: "Hoûi caâu gì?" Toân Tuùc baûo hoûi: "Theá naøo laø ñaïi yù Phaät phaùp?" Sö mang caâu hoûi naøy ñeán hoûi Hoaøng Baù. Caâu hoûi vöøa döùt, lieàn ñöôïc aên ba gaäy. Ñeán ba löôït nhö vaäy, Nghóa Huyeàn buoàn khoå ñeán töø giaõ ra ñi. Hoaøng Baù baûo ñeán Thieàn sö Chi ôû nuùi Ñaïi Ngu. Ñeán nôi, Ñaïi Ngu hoûi: "ÔÛ choã naøo ñeán?" Sö thöa: "ÔÛ Hoaøng Baù ñeán" Ñaïi Ngu hoûi: "Hoaøng Baù coù daïy lôøi gì?" Sö thöa: "Con ba phen hoûi ñaïi yù Phaät phaùp, ba phen bò ñaùnh. Chaúng bieát con coù loãi hay khoâng loãi?" Ñaïi Ngu baûo: "Baø giaø Hoaøng Baù ñaõ vì ngöôi chæ choã toät khoå, laïi ñeán trong aáy hoûi coù loãi khoâng loãi?" Ngay lôøi noùi naøy Sö ñaïi ngoä, thöa: "Xöa nay Phaät phaùp cuûa Hoaøng Baù raát ít" Ñaïi Ngu naém ñöùng baûo: "Con quæ ñaùi döôùi saøng, vöøa roài noùi coù loãi khoâng loãi, giôø laïi noùi Phaät phaùp Hoaøng Baù raát ít. Ngöôi thaáy ñaïo lyù gì, noùi mau! noùi mau!" Sö lieàn cho vaøo hoâng Ñaïi Ngu ba thoi. Ñaïi Ngu buoâng ra noùi: "Thaày cuûa oâng laø Hoaøng Baù, chaúng can heä gì vieäc cuûa ta" Sö töø taï Ñaïi Ngu trôû veà Hoaøng Baù (Thieàn sö Trung Hoa II tr. 73).

Vaán ñeà ñaïi yù Phaät phaùp Traàn Toân Tuùc ñaët ra cho Nghóa Huyeàn laø vaán ñeà troïng ñaïi. Neáu hieåu ñöôïc ñaïi yù Phaät phaùp laø hieåu caû tam taïng giaùo ñieån. Hoaøng Baù laø baäc cao thuû, baét Nghóa Huyeàn phaûi cheát soáng vôùi vaán ñeà naøy, neân khoâng ñaùp moät lôøi, chæ ñaùnh ba gaäy. Laàn ñaàu hoûi bò aên ñoøn laø ñau khoå taän tim gan, khieán vaán ñeà caøng quan troïng theâm. Qua maáy ngaøy maát aên maát nguû, laïi hoûi moät laàn nöõa, theâm moät traän ñoøn thöù hai. Ñeán ñaây taâm can ñaõ tan naùt. Taïi sao vaán ñeà naøy khoâng ñöôïc giaûi ñaùp? Ñaây laø nhöõng veát haèn saâu trong taâm khaûm Nghóa Huyeàn. Ñeán laàn thöù ba leân hoûi, vaãn ñöôïc ñaùp baèng ba gaäy. Ñeán ñaây ñau khoå toät cuøng, soáng dôû cheát dôû, ñaønh phaûi töø giaõ ra ñi. Thôøi gian ñi ñeán Ñaïi Ngu, vaán ñeà ñaïi yù Phaät phaùp ñaõ buûa khaép, ñaõ truøm kín con ngöôøi Nghóa Huyeàn. Taïi sao hoûi ñaïi yù Phaät phaùp laïi bò ñaùnh? Caâu hoûi naøy ñaõ ñaùnh baät moïi taâm nieäm laêng xaêng. Taâm naõo cuûa Nghóa Huyeàn ñaõ khaén chaët caâu hoûi naøy. Ñaïi Ngu chæ khôi daäy baèng moät caâu "Baø giaø Hoaøng Baù ñaõ vì ngöôi chæ choã toät khoå, laïi ñeán trong aáy hoûi coù loãi khoâng loãi". Vôõ tung vaán ñeà moät caùch deã daøng, Nghóa Huyeàn thaáy ñöôïc ñaïi yù Phaät phaùp vaø bieát ñöôïc thuû thuaät cuûa oâng thaày, lieàn thoát caâu "Xöa nay Phaät phaùp Hoaøng Baù raát ít". Ñaây laø giaûi ñaùp xong vaán ñeà thaéc maéc töø ngaøy ñeán hoûi cho ñeán giôø phuùt naøy, neân goïi laø ngoä ñaïo hay giaùc ngoä.

Thieàn sö Tuyeân Giaùm ôû Ñöùc Sôn (780-865) sau khi xuaát gia hoïc thoâng kinh ñieån, Sö tin tuyeät ñoái vaøo kinh ñieån, nghe loái tu thieàn ñôn giaûn choùng ngoä ñaïo neân böïc mình noùi: "Keû xuaát gia muoân kieáp hoïc oai nghi cuûa Phaät, vaïn kieáp hoïc teá haïnh cuûa Phaät, coøn chaúng ñöôïc thaønh Phaät. Nhöõng keû ma ôû phöông Nam daùm noùi ‘Tröïc chæ nhaân taâm, kieán taùnh thaønh Phaät’, ta phaûi ruoàng taän hang oå cuûa chuùng, dieät heát nhöõng gioáng aáy ñeå ñeàn aân Phaät". Chính choã nhieät tình baûo hoä chaùnh phaùp trôû thaønh nghi vaán "Taïi sao nhaø thieàn daùm noùi tröïc chæ nhaân taâm kieán taùnh thaønh Phaät?" Khi ñònh ñi deïp hoï, chính caùi nghi cuûa Ñöùc Sôn cuõng taêng. Khi sang phöông Nam, tröôùc tieân gaëp Thieàn sö Suøng Tín ôû Long Ñaøm. Sö lieàn noùi: "Laâu nay nghe danh Long Ñaøm, ñi ñeán nôi Ñaøm (ñaàm) chaúng thaáy, Long (roàng) cuõng khoâng hieän." Suøng Tín baûo: "OÂng ñaõ gaàn ñeán Long Ñaøm." Ngang ñaây kieâu khí cuûa Sö ñaõ tan bieán, quan nieäm ruoàng ñuoåi boïn ma khoâng coøn, töø ñoù phaùt sanh nghi vaán "Theá naøo kieán taùnh thaønh Phaät?" nôi Sö. Sö lieàn xin nhaäp chuùng ñeå tham vaán. Vaán ñeà kieán taùnh thaønh Phaät khieán Sö thao thöùc baát an. Moät hoâm, Sö ñöùng haàu, Suøng Tín baûo: "Ñeâm khuya sao chaúng xuoáng?". Sö kính chaøo böôùc ra, laïi trôû vaøo thöa: "Beân ngoaøi toái ñen." Suøng Tín thaép ñeøn caày ñöa cho Sö. Sö vöøa tieáp laáy, Suøng Tín lieàn thoåi taét. Ngay ñoù, Sö ñaïi ngoä, lieàn leã baùi. Suøng Tín hoûi: "OÂng thaáy caùi gì?" Sö thöa: "Töø nay veà sau chaúng coøn nghi lôøi noùi cuûa chö laõo Hoøa thöôïng trong thieân haï."

Choã nghi cuûa Ñöùc Sôn laø "kieán taùnh thaønh Phaät". Nghi vaán naøy naûy sinh töø khi caát gaùnh kinh leân vai ñi veà phöông Nam ñeå ruoàng ñuoåi gioáng ma. Khi ñaõ bò chieát phuïc, tuy heát nghi Thieàn sö laø ma, Sö vaãn coøn nghi: "Theá naøo laø kieán taùnh thaønh Phaät ?". Cho neân Suøng Tín baûo ñi xuoáng, maø loøng Sö vaãn baát an, neân noùi "beân ngoaøi toái ñen". Caùi toái ñen naøy vöøa laø trôøi toái, vöøa laø taâm nghi ngôø muø mòt. Suøng Tín bieát choã thao thöùc cuûa Sö, lieàn ñoát ñeøn caày ñöa. Sö vöøa tieáp lieàn thoåi taét. Haønh ñoäng ñoät ngoät naøy khieán Sö vôõ tan nghi ngôø, goïi laø ñaïi ngoä. Töùc laø thaáy ñöôïc choã kieán taùnh thaønh Phaät, khoâng phaûi troâng caäy vaøo beân ngoaøi. Ngang ñaây vaán ñeà kieán taùnh thaønh Phaät laø söï thaät ñoái vôùi Sö, neân noùi "Töø nay veà sau chaúng coøn nghi lôøi cuûa chö laõo Hoøa thöôïng trong thieân haï". Quaû thaät Sö ñaõ giaûi ñaùp xong moät nghi vaán troïng ñaïi, neân goïi ñaïi ngoä.

Thieàn sö Trí Nhaøn ôû Höông Nghieâm (724-814) trong hoäi Qui Sôn Linh Höïu. Moät hoâm, Qui Sôn baûo: "Ta nghe oâng ôû choã Tieân Sö Baù Tröôïng hoûi moät ñaùp möôøi, hoûi möôøi ñaùp traêm, ñoù laø oâng thoâng minh lanh lôïi, yù hieåu thöùc töôûng laø coäi goác sanh töû. Giôø ñaây thöû noùi moät caâu khi cha meï chöa sanh?" Sö bò caâu naøy môø mòt khoâng ñaùp ñöôïc. Trôû veà lieâu, Sö soaïn heát saùch vôû ñaõ hoïc qua, tìm moät caâu ñaùp troïn khoâng theå coù. Sö than: "Baùnh veõ chaúng no buïng ñoùi." Ñeán caàu Qui Sôn noùi phaù, Qui Sôn baûo: "Neáu ta noùi cho oâng, veà sau oâng seõ chöûi ta, ta noùi laø vieäc cuûa ta ñaâu can heä gì ñeán oâng!" Sö ñoát heát saùch vôû, noùi: "Ñôøi naøy chaúng hoïc Phaät phaùp nöõa, chæ laøm taêng thöôøng laøm vieäc côm chaùo, khoûi nhoïc taâm thaàn." Sö töø giaõ Qui Sôn veà Nam Döông ôû choã di tích Quoác sö Hueä Trung. Moät hoâm, nhaân cuoác coû treân nuùi, löôïm hoøn gaïch neùm truùng caây tre vang tieáng, Sö chôït tænh ngoä, phaù leân cöôøi. Sö laøm baøi tuïng:

            Nhaát kích vong sôû tri

            Caùnh baát giaû tu trì

            Ñoäng dung döông coå loä

            Baát ñoïa thieåu nhieân ki (cô)

            Xöù xöù voâ tung tích

            Thinh saéc ngoaïi oai nghi

            Chö nhaân ñaït ñaïo giaû

            Haøm ngoân thöôïng thöôïng ki (cô)

            Moät tieáng queân sôû tri

            Chaúng caàn phaûi tu trì

            Ñoåi saéc baøy ñöôøng xöa

            Chaúng rôi cô laëng yeân

            Nôi nôi khoâng daáu veát

            Oai nghi ngoaøi saéc thinh

            Nhöõng ngöôøi baäc ñaït ñaïo

            Ñeàu goïi thöôïng thöôïng cô

Trí Nhaøn bò Qui Sôn baét "noùi moät caâu khi cha meï chöa sanh". Ñaây laø ñaët nghi vaán "Tìm caùi gì tröôùc khi cha meï chöa sanh?" Caâu naøy khoâng coù saùch vôû naøo giaûi ñaùp cho ta. Ñaët caâu hoûi naøy laø Qui Sôn buoäc Trí Nhaøn phaûi thao thöùc traên trôû maõi vaán ñeà naøy. OÂm nghi vaán veà nuùi, Trí Nhaøn buoâng heát moïi vieäc, chæ theo doõi vaán ñeà thieát yeáu naøy thoâi. Theo doõi khoâng coù nghóa nhö ñeà thoaïi ñaàu hieän nay, maø oâm aáp traèn troïc suoát thaùng naêm, ñeán khi chín muoài, nghe tieáng "coác" vang töø caây tre do hoøn gaïch neùm truùng, Trí Nhaøn lieàn ngoä ñaïo. Töùc laø phaù vôõ nghi vaán "Caùi gì tröôùc khi cha meï chöa sanh?". Ñaây laø thaáy ñöôïc boä maët thaät muoân ñôøi cuûa mình (baûn lai dieän muïc), laø thoaùt khoûi sanh töû. Qui Sôn thaáy Trí Nhaøn trí lanh lôïi, yù thöùc nhaïy beùn, bieát ñoù laø goác sanh töû, muoán thoaùt sanh töû phaûi gaït chuùng qua moät beân. Chuùng ta hieän nay töï haøo vôùi trí lanh lôïi cuûa mình, töôûng ñoù laø saùng suoát, laø thaáu hieåu toät cuøng, khoâng ngôø chính noù laïi laø goác sanh töû. Trí Nhaøn thaáy ñöôïc caùi saün coù muoân ñôøi naøy khoâng hình, khoâng töôùng maø hieän tieàn neân noùi "Nôi nôi khoâng daáu veát, oai nghi ngoaøi saéc thinh". Ngoä ñaïo ôû ñaây laø thaáy ñöôïc caùi khoâng sanh töû cuûa chính mình, goïi laø giaûi thoaùt sanh giaø beänh cheát ôû vò lai. Quaû thaät ñuùng ñöôøng Phaät ñaõ ñi töø thuôû tröôùc.

Qua ba caâu chuyeän treân, chuùng ta thaáy roõ Thieàn öùng duïng ñuùng nguyeân taéc ñöùc Theá Toân ñaõ öùng duïng. Nhaân ban ñaàu vì tìm giaûi quyeát sanh töû, quaû cuoái cuøng giaûi thoaùt sanh töû. Phaät ñaõ haønh vaø ñaït nhö vaäy, Thieàn sö cuõng haønh vaø ñaït nhö theá. Ban ñaàu Phaät ñaët nghi vaán, roát sau vôõ tung nghi vaán laø giaùc ngoä; Thieàn sö cuõng theá, oâm nghi vaán ñi thöa hoûi, roát sau töï mình phaù vôõ nghi vaán laø ngoä ñaïo. Vì theá chuùng toâi daùm caû quyeát "Thieàn laø maïch nguoàn ñaïo Phaät".

v     THIEÀN KHOÂNG COÙ THÖÙ BAÄC TU CHÖÙNG.

Ngöôøi tu theo Thieàn toâng, khi coøn oâm nghi vaán laø meâ, khi vôõ tan nghi vaán laø ngoä. Con ñöôøng töø meâ ñeán ngoä khoâng coù caáp baäc. Vì theá noùi "Tröïc chæ nhaân taâm, kieán taùnh thaønh Phaät". Meâ laø chuùng sanh, ngoä laø Phaät, khoâng coù baäc naøo trong khoaûng giöõa ñoù. Khaùc vôùi giaùo lyù Nhò thöøa, do huaân tu quaùn chieáu coù saâu caïn, neân chöùng quaû coù cao thaáp. Ñi töø caáp baäc Sô thieàn, Nhò thieàn… cho ñeán Tu-ñaø-hoaøn, cuoái cuøng laø A-la-haùn. Bôûi coù nhöõng caáp baäc neân deã tieán, deã bieát. Ñeán giaùo lyù Boà-taùt cuõng coù Thaäp tín, Thaäp truï, Thaäp haïnh… cho ñeán Thaäp ñòa, roát cuøng laø Ñaúng giaùc, Dieäu giaùc laø Phaät. Song nhaø thieàn vaãn coù "Thaäp Muïc Ngöu Ñoà" (Möôøi muïc chaên traâu) laø dieãn taû taâm traïng töø luùc baét ñaàu cho ñeán luùc vieân maõn. Ñaây laø taïm möôïn hình aûnh ñeå cuï theå hoùa taâm nieäm ngöôøi tu, chôù khoâng coù caáp baäc coá ñònh.

v     THIEÀN GIAÙC NGOÄ COÙ CÔ SÔÛ KHOÂNG PHAÛI THIEÂN KHAÛI.

Thieàn ñaët thaúng vaán ñeà ñeå tham vaán, nghieân cöùu baèng quyeát taâm, neân traên trôû thao thöùc khi vaán ñeà chöa ñöôïc phaùt minh. Qua thôøi gian hoaëc daøi hoaëc ngaén, coù khi vaán ñeà chìm laëng trong tieàm thöùc, luùc gaëp duyeân troãi daäy lieàn phaùt ngoä. Caùi ngoä naøy laø ngoä vaán ñeà mình thao thöùc tröôùc kia. Nhö ñöùc Phaät giaùc ngoä laø ngoä vaán ñeà sanh töû cuûa con ngöôøi do Ngaøi ñaët ra töø buoåi ban ñaàu. Giaùc ngoä laø keát quaû cuûa bao nhieâu naêm nghieân taàm, tu taäp. Söï tu taäp khoâng ngoaøi muïc ñích nhaém buoåi ban ñaàu. Nhöng töø boãng nhieân giaùc ngoä hay chôït ngoä… laø noùi söï ñoät khôûi baát ngôø, song cuõng laø coâng phu haèng ngaøy theo doõi hay tu taäp, môùi coù söï xaûy ra ñoät ngoät vaøo phuùt choùt. Söï giaùc ngoä khoâng phaûi do moät ñaáng thaàn linh naøo ñem laïi, hay ban cho. Chính coâng phu tu taäp cuûa mình maø ñöa ñeán keát quaû aáy. Nhö nhöõng nhaø baùc hoïc chôït phaùt minh ñöôïc vaán ñeà gì, cuõng laø coâng phu nghieân cöùu nhieàu naêm ñöa ñeán. Söï boäc phaùt baát ngôø phaùt minh moät ñieàu môùi laï, ñieàu aáy ñaõ oâm aáp nuoâi döôõng töø laâu. Cho neân ngöôøi bieát tu thieàn khoâng oâm taâm chôø ngoä, maø phaûi kieân taâm tænh giaùc, khi thôøi tieát nhaân duyeân ñeán, boãng nhieân ngoä ñaïo.

Ñeå keát thuùc baøi naøy, Thieàn toâng coù nhöõng ñieåm döôøng nhö khaùc bieät lôøi Phaät daïy, do trong nhaø thieàn tuyeân boá: "Giaùo ngoaïi bieät truyeàn"… khieán nhieàu ngöôøi hieåu laàm Thieàn toâng khoâng phaûi thaät cuûa ñaïo Phaät. Hoaëc coù ngöôøi cho Thieàn toâng laø "quaùi thai cuûa Phaät giaùo". Nghieân cöùu kyõ Thieàn toâng, chuùng ta thaáy ngöôïc laïi, chính Thieàn toâng laøm soáng laïi tinh thaàn ñöùc Phaät. Muïc tieâu giaùc ngoä giaûi thoaùt ñöùc Phaät ñeà ra, Thieàn toâng toân troïng trieät ñeå. Vì chuû ñích cuûa Thieàn toâng khoâng giaùc ngoä laø tu chöa keát quaû. Giaùc ngoä laø ngoïn haûi ñaêng, caùc thieàn giaû laø hoa tieâu phaûi nhaém ñeán. Söï tu haønh cuûa Thieàn toâng khoâng theo qui taéc ñònh saün trong kinh, maø ñi theo loái rieâng, phoûng theo loái cuûa Phaät ngaøy tröôùc. Chuû yeáu cuûa Thieàn toâng laø khôi daäy trí voâ sö saün coù nôi moïi ngöôøi. Nhaän ra ñöôïc trí naøy laø kieán taùnh, ñaït ñöôïc vieân maõn trí naøy laø giaùc ngoä giaûi thoaùt. Trí naøy laø trí ñöùc Phaät thaønh töïu ôû döôùi coäi boà-ñeà. Phaùt minh saùng taïo laø troïng taâm cuûa Thieàn toâng. Neáu thöïc haønh theo coâng thöùc ñaõ ñònh saün laø khoâng coù phaùt minh. Muoán ñöôïc phaùt minh phaûi nghieàn ngaãm chuù taâm vaán ñeà môùi saùng toät ñöôïc. Cho neân thieàn ñònh khoâng theå thieáu treân con ñöôøng giaùc ngoä. Bôûi phaùt minh neân Thieàn laø tinh thaàn saùng taïo. Phaùt minh, saùng taïo, töï tín laø coát loõi cuûa Thieàn. Ba ñieàu naøy laø ñaëc ñieåm cuûa con ngöôøi vaên minh, cuûa xaõ hoäi ñeïp ñeõ.

]

THIEÀN TOÂNG VIEÄT NAM