THIEÀN TOÂNG VIEÄT NAM CUOÁI THEÁ KYÛ 20

H.T THÍCH THANH TÖØ

YEÁU CHÆ THIEÀN TOÂNG (tt)

III. YEÁU CHÆ THIEÀN TOÂNG HAY COÁT TUÛY KINH ÑIEÅN.

Nhöõng caâu noùi bí hieåm, nhöõng haønh ñoäng thaàn toác cuûa Thieàn sö ñeàu vì chæ moät vieäc raát khoù chæ, noùi moät vieäc raát khoù noùi. Trong caùi baát thaàn khoù khaên aáy, ngöôøi hoïc nhaän ñöôïc laø ngoä ñaïo. Thieàn khaùch ñeán tham vaán vôùi Thieàn sö coù ngoân ngöõ haønh ñoäng kyø ñaëc, goïi laø tham "hoaït ngöõ" (lôøi noùi soáng). Ngöôïc laïi, nhöõng Thieàn sö noùi ra coù yù thuù coøn suy nghó ñöôïc, goïi laø "töû ngöõ" (lôøi noùi cheát). Cho neân Thieàn sö Ñöùc Thaønh (Hoa Ñình Thuyeàn Töû) noùi "Caâu noùi hôïp ñaàu ngöõ, muoân kieáp coïc coät löøa". Moät caâu noùi ra coù yù vò, coù nghóa lyù laø caây coïc coät chaët con löøa muoân kieáp. Chính nhöõng kinh ñieån Ñaïi thöøa cuõng theá, ngöôøi ñoïc thaáy nhö nhöõng "maät ngöõ", nhöõng hình aûnh huyeàn hoaëc gì ñaâu ñaâu, thieáu söï deã daøng thöïc teá. Song vôùi haïng caên cô beùn nhaïy ñoïc ñeán lieàn thaáy ñaïo lyù sieâu thoaùt, chaân lyù hieän tieàn. Nhö coù thieàn khaùch ñeán hoûi: "Theá naøo laø yù Toå sö töø AÁn Ñoä sang?" Trieäu Chaâu ñaùp: "Caây baù ôû tröôùc saân." Thieàn khaùch hoûi Ñoäng Sôn Thuû Sô: "Theá naøo laø Phaät?" Ñaùp: "Ba caân gai." Nhöõng caâu ñaùp naøy laø "hoaït ngöõ". Trong kinh Ñaïi thöøa cuõng coù voâ soá loái ñaùp khoù khaên chaúng keùm. Kinh Kim Cang, ngaøi Tu-boà-ñeà hoûi Phaät: "Keû thieän nam thieän nöõ phaùt taâm Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc, laøm sao an truï, laøm sao haøng phuïc taâm aáy?" Phaät baûo Tu-boà-ñeà: "Caùc vò ñaïi Boà-taùt neân nhö theá haøng phuïc taâm aáy, coù taát caû loaøi chuùng sanh, hoaëc noaõn sanh, hoaëc thai sanh, hoaëc thaáp sanh, hoaëc hoùa sanh, hoaëc coù saéc, hoaëc khoâng saéc, hoaëc coù töôûng, hoaëc khoâng töôûng, hoaëc chaúng coù töôûng, hoaëc chaúng khoâng töôûng, ta ñeàu khieán vaøo Voâ Dö Nieát-baøn maø dieät ñoä; nhö theá dieät ñoä voâ löôïng voâ soá voâ bieân chuùng sanh, thaät khoâng coù chuùng sanh ñöôïc dieät ñoä." Qua caâu ñaùp naøy, thöû hoûi chuùng ta bieát laøm sao haøng phuïc ñöôïc taâm? Kinh Phaùp Hoa trong phaåm Nhö Lai Thoï Löôïng coù ñoaïn noùi: ".Thieän nam töû! Thaät ta thaønh Phaät ñeán nay ñaõ voâ löôïng voâ bieân traêm ngaøn muoân öùc na-do-tha kieáp. Töø ñoù nhaãn laïi, ta thöôøng ôû coõi Ta-baø naøy giaùo hoùa, cuõng ôû trong traêm ngaøn muoân öùc na-do-tha a-taêng-kyø coõi nöôùc khaùc, daét daãn lôïi ích chuùng sanh." Chuùng ta coøn ai khoâng bieát ñöùc Phaät Thích-ca giaùng sanh ôû AÁn Ñoä, thoï taùm möôi tuoåi nhaäp Nieát-baøn. Theá maø kinh noùi nhö vaäy laøm sao tin ñöôïc. Do loái noùi bí hieåm naøy khieán kinh ñieån Ñaïi thöøa trôû thaønh huyeàn hoaëc meâ tín.

Nay giaûi thích veà Yeáu Chæ Thieàn Toâng thaät laø moät ñieàu khoù khaên voâ keå, vì choã khoâng ñöôïc giaûi thích maø ñem ra giaûi thích. Neáu chuùng toâi khoâng giaûi thích toaïc ra thì ñoäc giaû cuõng thaáy khoù khaên nhö caùc quyeån saùch thieàn xöa. Baèng giaûi thích traéng ra, chuùng toâi maéc phaûi caùi loãi "töû ngöõ", ñaõ coät ñoäc giaû vaøo choã yù töù so löôøng. Song vôùi thôøi ñaïi lyù giaûi naøy, khoâng cho pheùp chuùng toâi laøm theo ngöôøi xöa, maø buoäc loøng phaûi giaûi thích. Noùi yeáu chæ Thieàn toâng laø "Kieán taùnh khôûi tu".

A. KIEÁN TAÙNH

Trong baøi tuïng Voâ töôùng cuûa Luïc Toå, môû ñaàu ñaõ noùi: "Thuyeát thoâng vaø taâm thoâng, nhö maët nhaät trong khoâng; chæ truyeàn phaùp kieán taùnh, ra ñôøi phaù taø toâng." Chöõ kieán taùnh coù nghóa laø ngoä ñaïo hay giaùc ngoä. Song ngoä ñaïo coù chia giaûi ngoä vaø chöùng ngoä, giaùc ngoä coù chia phaàn giaùc vaø toaøn giaùc. Chöõ kieán taùnh naøy töông öng vôùi nghóa giaûi ngoä vaø phaàn giaùc. Cho neân ngöôøi kieán taùnh chæ goïi laø Thieän tri thöùc hay laø Toå.

Song chöõ Kieán Taùnh deã khieán ngöôøi ta hieåu laàm. Bôûi moïi ngöôøi cöù ñinh ninh raèng kieán laø thaáy baèng maét. Phaøm caùi gì maét thaáy ñöôïc ñeàu laø ñoái töôïng ngoaøi maét, coù hình coù töôùng. Neáu taùnh giaùc cuûa chính mình maø maét mình thaáy ñöôïc thì khoâng phaûi cuûa mình nöõa, vì ñaõ thuoäc veà ñoái töôïng. Hôn nöõa, maét chæ thaáy caùi coù hình töôùng, taùnh giaùc khoâng hình töôùng laøm sao maét thaáy ñöôïc? Chaúng nhöõng thaáy maø khôûi hieåu taùnh mình cuõng khoâng ñöôïc. Vì taùnh giaùc laø caùi naêng tri, neáu bò hieåu thì ñaõ bieán thaønh sôû tri. Theá neân caùc Thieàn sö, khi bò hoûi ñeán ñoù, lieàn noùi "Ta khoâng hieåu", hoaëc Thieàn khaùch khi traû lôøi chaúng hieåu, caùc Ngaøi baûo "Khoâng hieåu laø toát". Vöøa daáy nieäm tìm thaáy taùnh thì ñaõ caùch xa, neân noùi tìm thì khoâng gaëp. Muoán ñeán noù thì khoâng theå ñeán, neân noùi "Thuù höôùng chaân nhö toång thò taø". Chæ phaûi thaàm hoäi, kheùo nhaän ra maø thoâi. Ví nhö con maét chæ thaáy ñöôïc caûnh, maø khoâng thaáy ñöôïc con maét. Muoán bieát mình coù maét saùng thì kheùo nhaän khi troâng thaáy caûnh. Nhaân caûnh bieát mình coù maét saùng, nhö noùi "kieán saéc minh taâm". Ngöôøi hoïc ñaïo maø khoâng kieán taùnh laø keû ôû ngoaøi coång. Ngöôøi tu theo Phaät maø khoâng ñöôïc phaàn giaùc laø keû ñöùng trong ñeâm ñen. Keû ôû coång ngoaøi, ñöùng trong ñeâm ñen thì laøm sao thöôûng thöùc ñöôïc muøi vò cuûa ñaïo, neáu coù coá gaéng tu cuõng chæ tu trong môø mòt meâ toái. Vì theá, Thieàn toâng chuû tröông "Kieán taùnh khôûi tu". Do ñoù thuôû xöa, caùc Thieàn giaû phaûi ñi haønh cöôùc tham vaán traûi moät hai möôi naêm, bao giôø ngoä ñaïo môùi truï. Thaáy ñaïo roài, tu haønh duïng coâng ít maø keát quaû nhieàu. Ngöôïc laïi, ngöôøi chöa thaáy ñaïo tuy duïng coâng nhieàu maø keát quaû ít. Chính vì theá, söï tu haønh coù chia ra ñoán (nhanh) tieäm (thöù lôùp) khaùc nhau.

Noùi ñeán kieán taùnh laø noùi ñeán giaùc ngoä, coù giaùc ngoä laø ñoái vôùi voâ minh. Muoán thoâng suoát choã giaùc ngoä, tröôùc phaûi hieåu töôøng taän goác voâ minh.

1. VOÂ MINH:

Voâ minh laø môø toái, laø meâ laàm, coù chia ba baäc:

a.Voâ minh thöôïng:

Ngu si chaáp ngaõ.

Trong tam ñoäc thoâng thöôøng noùi tham, saân, si. Caàn ñaët ñuùng vò trí cuûa noù, phaûi noùi si, tham, saân. Si laø si meâ u toái, ngay nôi thaân naøy do si meâ ngu toái chuùng ta chaáp chaët moät caùch sai laàm. Chaáp sai laàm coù hai lôùp, chaáp thaân laøm ngaõ (mình), chaáp taâm laøm ngaõ (mình).

Chaáp thaân naøy laøm ngaõ laø beänh thoâng thöôøng cuûa phaøm phu. Taát caû ngöôøi theá gian khoâng ai chaúng chaáp thaân naøy laø ngaõ. Bôûi chaáp thaân naøy laøm ngaõ neân thaáy noù thaät, noù laâu daøi, noù cao caû quyù baùu, roài ñaém meâ tham lam vì noù. Thaân cuûa ta maø bò cheâ bai, bò xuùc phaïm lieàn noåi saân leân, maëc duø söï cheâ bai xuùc phaïm aáy raát hôïp lyù vaø xaùc ñaùng. Ví nhö thaân ta ñen ñiu thaáp xaáu, coù ngöôøi cheâ anh chaøng "luøn xaáu", lieàn noåi giaän. Thaân ta hoâi haùm baån thæu, neáu coù ngöôøi noùi anh chaøng "nhôùp nhuùa" lieàn noä khí xung thieân. Ngöôïc laïi, thaân ta xaáu maø coù ai khen laø "ñeïp trai" lieàn vui veû töôi cöôøi. Thaân ta nhôùp maø coù ngöôøi khen laø "saïch seõ" lieàn thích thuù. Nôi thaân naøy caøng ñöôïc khen, chuùng ta caøng tham chaáp roài sanh coáng cao ngaõ maïn. Nôi thaân naøy bò cheâ, chuùng ta sanh saân haän oaùn thuø. Bôûi do si meâ chaáp thaân neân sanh tham tröôùc, töôûng noù chaân thaät, noù laâu daøi, noù sang quyù. Ngöôïc vôùi loøng tham, lieàn noåi côn saân haän thuø haèn. Do si meâ veà thaân, moïi söï thaät chung quanh thaân khoâng bao giôø chuùng ta thöøa nhaän. Ñaõ quyù thaân ta thì quyù luoân nhöõng vaät sôû höõu cuûa ta. Theá neân nhöõng nhu caàu veà vaät chaát cuûa baûn thaân, chuùng ta luùc naøo cuõng muoán thoûa thueâ sung tuùc. Ñoù laø caùi nhaân khôûi loøng tham veà vaät chaát. Vì tham vaät chaát, neân moïi ngöôøi ñua tranh giaønh giaät khoå sôû caû ñôøi. Ñöôïc thì tham laïi theâm tham, maát thì tham ñoåi ra thuø haän. Do ñoù, taïo nghieäp traû quaû kieáp kieáp ñôøi ñôøi. Vì tham thaân neân khi thaân saép hoaïi, ngöôøi ta sanh kinh hoaøng sôï haõi. Noãi lo sôï maát thaân laø söï khuûng khieáp nhaát cuûa con ngöôøi. Vì theá, tieáng "cheát" coi nhö moät caám kî khoâng bao giôø daùm duøng ñeán. Ñaõ sôï maát thaân, khi thaân naøy saép maát, "caùi nieäm tìm thaân" buøng daäy maõnh lieät. Ñoù laø caùi nhaân daãn ñeán thaân sau. Bôûi si meâ chaáp thaân neân thaân tröôùc maát tìm ñeán thaân sau, thaân sau maát tìm thaân sau nöõa, cöù theá maõi maõi sanh töû luaân hoài baát taän.

Chaáp taâm laøm ngaõ cuõng laø beänh thoâng thöôøng cuûa moïi ngöôøi. Moïi söï phaân bieät suy tö nghó töôûng caûm thoï, caùi naøo cuõng nhaän laøm ngaõ heát. Toâi phaân bieät theá naøy, toâi suy tö theá kia, toâi nghó töôûng theá noï v.v. Thöøa nhaän nhöõng caùi aáy laø taâm cuûa chính mình. Chaáp caùi suy tö nghó töôûng. laøm mình roài, luùc naøo cuõng cho noù laø ñuùng, taän löïc baûo veä noù. Ai chaáp nhaän noù thì chuùng ta thöông, ai phaûn ñoái noù thì chuùng ta giaän. Song caùi suy tö nghó töôûng cuûa ta, khoâng chaéc ñaõ truøng hôïp vôùi caùi suy tö nghó töôûng cuûa keû khaùc. Vì moãi chuùng ta, moâi tröôøng sinh hoaït khaùc nhau, voïng töôûng do huaân taäp maø coù. Ñaõ khoâng truøng hôïp maø moãi beân ñeàu cho laø ñuùng thì söï tranh chaáp ñoái khaùng khoâng theå naøo traùnh ñöôïc. Söï ñoái khaùng cuûa suy tö nghó töôûng. ñöôïc meänh danh laø yù thöùc heä, tuy nhoû nhieäm song maõnh lieät vaø khoác haïi hôn ñaáu tranh vaät chaát. Coá chaáp baûo veä yù nieäm nghó töôûng cuûa mình laø beänh chung cuûa nhaân loaïi. Do ñoù, moïi ngöôøi soáng chung nhau maø ít ai chòu chaáp nhaän nhau. Ñaõ khoâng chaáp nhaän nhau thì laøm gì coù tình thöông chaân thaät ñoái vôùi nhau. Ñaây laø moái ñau khoå muoân kieáp cuûa con ngöôøi khoâng sao giaûi toûa noåi. Töø caùi si meâ chaáp suy tö nghó töôûng. laøm mình, khôûi leân caùi tham lam baûo thuû yù kieán mình, noåi saân choáng ñoái moïi yù kieán khaùc, taïo neân moïi thuø haèn ñau khoå cho nhau ñôøi ñôøi kieáp kieáp.

Toùm laïi, caùi si meâ chaáp thaân laøm ngaõ taïo thaønh thoùi xaáu thích khen gheùt cheâ, tham soáng sôï cheát, tham meâ nguõ duïc gaây nghieäp thoï khoå khoâng cuøng. Caùi si meâ chaáp taâm laøm ngaõ gaây neân baûo thuû yù kieán, tranh chaáp ñoái khaùng, laøm tan bieán tình thöông, ñöa nhaân loaïi ñeán choã thuø haèn ñoái ñòch. Trong kinh noùi "Do Hoaëc taïo Nghieäp, do Nghieäp thoï Khoå, quanh quaån khoâng cuøng". Hoaëc töùc laø Voâ minh thöôïng naøy vaäy.

b. Voâ minh trung:

Nieäm khôûi.

Trong taâm chuùng ta baát thaàn daáy nieäm laø ñaõ che môø taùnh giaùc neân goïi laø voâ minh. Toå Laâm Teá noùi "Choã oâng döøng moät nieäm laø caây boà-ñeà, oâng moät nieäm khoâng theå döøng ñöôïc laø caây voâ minh". Voâ minh laø môø toái, boà-ñeà laø taùnh giaùc. Nieäm daáy leân laøm môø toái taùnh giaùc, neáu daáy maõi khoâng döøng thì taùnh giaùc bò khuaát laáp, neân noùi "caây voâ minh". Voïng nieäm laëng yeân thì taùnh giaùc baøy hieän, voïng nieäm caøng laëng thì taùnh giaùc caøng toû, neân noùi "caây boà-ñeà". Ví nhö caùi göông saùng, vöøa coù haït buïi baùm vaøo laø ñaõ môø ñi moät tí. Neáu buïi cöù choàng chaát baùm vaøo thì aùnh saùng maët göông bò môø toá? haún. Ngöôïc laïi, lau ñi moät tí buïi thì aùnh saùng hieän ra moät phaàn, lau saïch taát caû buïi thì göông hoaøn toaøn saùng. Cuõng töông töï nhö theá, nieäm khôûi leân chuùng ta lieàn theo nieäm maø queân taùnh giaùc. Cho neân trong kinh Laêng Nghieâm, ñöùc Phaät ví duï "Chaøng Dieãn-nhaõ-ñaït-ña soi göông queân ñaàu" laø yù naøy. Neáu thöøa nhaän ñaàu maët trong göông laø mình, nhaát ñònh ñaõ queân maát ñaàu maët thaät hieän höõu naøy. Chuùng ta thöøa nhaän nieäm khôûi laø taâm mình, nhaát ñònh queân maát taâm chaân thaät hieän höõu cuûa chuùng ta. Bôûi nhaän laàm nhö theá, neân goïi laø voâ minh. Caùi voâ minh naøy teá nhò hôn voâ minh ôû treân, vì vöøa daáy nieäm ñaõ laø voâ minh, khoâng ñôïi coù suy tö nghó töôûng. môùi laø voâ minh.

c. Voâ minh haï:

Meâ taùnh giaùc.

Meâ laø queân taùnh giaùc, goïi laø voâ minh. Bôûi queân taùnh giaùc môùi thöøa nhaän voïng nieäm laø mình. Nhö coù ngöôøi ñi ñeán nhaø quen, maø queân haún oâng chuû nhaø, neân thaáy khaùch trong nhaø nhaän laàm laø oâng chuû. Khi ñaõ nhaän laàm khaùch laøm chuû roài thì chuû vaø khaùch caû hai ñeàu hoãn taï?. Bôûi queân ñi môùi coù nhaän laàm, ñaõ nhaän laàm thì muoân ngaøn thöù laàm khaùc tieáp noái phaùt sanh. Ví nhö chuùng ta vì queân ñöôøng môùi ñi laïc ñöôøng, ñaõ ñi laïc ñöôøng thì ñi chöøng naøo caøng laïc xa chöøng aáy. Caùi khoå lang thang khoâng tìm ra loái cuõ trôû veà, goác töø caùi queân ban ñaàu maø ra. Caùi khoå luaân hoài cuûa chuùng ta hieän giôø cuõng vì queân taùnh giaùc taïo neân. Vì theá meâ laø caùi voâ minh caên baûn, chính noù laø chuû cuûa sanh töû luaân hoài, laø nguoàn goác cuûa moïi caùi sai laàm treân.

2. GIAÙC NGOÄ:

Giaùc ngoä laø teân khaùc cuûa trí tueä Baùt-nhaõ. Coù trí tueä môùi bieát choã sai laàm, nhaän ra ñieàu chaân thaät. Trí tueä laø ngoïn ñuoác saùng soi phaù voâ minh toái taêm. Song giaùc ngoä cuõng coù thöù baäc: giaùc ngoä haï, giaùc ngoä trung vaø giaùc ngoä thöôïng.                    

a.Giaùc ngoä haï:

Giaùc ngoä haï laø voâ ngaõ ñoái phaù voâ minh thöôïng. Do voâ minh laàm chaáp thaân taâm naøy laøm ngaõ, roài taïo nghieäp thoï khoå. Giôø ñaây, chuùng ta duøng trí tueä soi xeùt xem thaân taâm naøy coù phaûi thaät laø ngaõ khoâng?

Veà thaân, tröôùc do tinh cha huyeát meï keát hôïp, coäng vôùi thaàn thöùc chung hoïp thaønh thai. Baøo thai lôùn leân nhôø söï nuoâi döôõng baèng maùu huyeát vaø hôi aám cuûa baø meï. Khi thaân naøy ra khoûi thai meï, ñöôïc hít thôû khí trôøi, buù söõa meï, töø töø bieát aên uoáng, daàn daàn lôùn leân. Baûn chaát ñaàu tieân cuûa thaân naøy, do hoøa hôïp tinh huyeát vaø thaàn thöùc, töùc laø do duyeân maø thaønh. Thaân naøy lôùn leân laø do hít thôû aên uoáng. maø toàn taïi. Theo choã Phaät daïy, thaân naøy soáng coøn laø do töù ñaïi beân trong hôïp laïi vaø töù ñaïi beân ngoaøi nuoâi döôõng. Neáu coù töù ñaïi beân trong maø thieáu töù ñaïi beân ngoaøi cuõng khoâng soáng, coù töù ñaïi beân ngoaøi maø thieáu töù ñaïi beân trong cuõng khoâng thaønh thaân. Nhö vaäy söï thaønh hình vaø soáng coøn cuûa thaân naøy laø do töù ñaïi trong ngoaøi chung nhau hoøa hôïp. Ñaõ chung nhau hoøa hôïp thì caùi gì laø chuû maø chuùng ta chaáp laøm ngaõ? Hôn nöõa, söï soáng coøn hieän nay, chuùng ta töøng phuùt giaây vay möôïn töù ñaïi beân ngoaøi; moät phuùt giaây khoâng vay möôïn laø ñaõ töû vong. Song chuùng ta laïi meâ laàm, khi muôïn töù ñaïi cuûa trôøi ñaát ñem vaøo thaân, lieàn chaáp nhaän caùi ñoù cuûa mình. Söï chaáp ngang aáy maø töï cho laø hôïp lyù. Ví nhö chuùng ta coù caùi nhaø troáng, ñeán haøng xoùm möôïn baøn, gheá, giöôøng, tuû. ñeå trang hoaøng. Vöøa mang vaøo nhaø, chuùng ta lieàn tuyeân boá raèng "Ñaây laø ñoà cuûa toâi", thöû hoûi moïi ngöôøi nghe thaáy coù chaáp nhaän ñöôïc khoâng? Huoáng laø thaân naøy, loã muõi hít thôû khoâng khí, khi khoâng khí coøn ôû ngoaøi laø cuûa trôøi ñaát, vöøa hít vaøo muõi lieàn nhaän ngang raèng "hôi cuûa toâi". Mieäng uoáng nöôùc, aên vaät thöïc cuõng theá, nöôùc coøn ôû ngoaøi laø cuûa thieân nhieân, vöøa nuoát qua khoûi coå lieàn noùi "nöôùc cuûa toâi"; thöùc aên coøn ôû ngoaøi laø cuûa ngöôøi naøy keû noï, vöøa nuoát khoûi coå lieàn noùi "nhöõng chaát cuûa toâi". Hôi taïm möôïn khoâng ñaày moät phuùt lieàn traû, khi traû ra ngoaøi laø cuûa ai? Nöôùc taïm möôïn vaøi tieáng ñoàng hoà cuõng traû, khi traû ra laø nöôùc cuûa ai? Vaät thöïc möôïn trong moät ngaøy roài cuõng traû, traû ra laø vaät thöïc cuûa ai? Quaû laø chuùng ta maéc phaûi hai caùi laàm lôùn. Laàm thöù nhaát, thaân hoøa hôïp vay möôïn khoâng coù chuû, laàm nhaän laø ta (chuû). Laàm thöù hai, chæ trong phuùt giaây khoâng vay möôïn laø cheát ngay, laàm nghó mình soáng laâu daøi. Bôûi hai caùi laàm naøy, chuùng ta chaáp thaân moät caùch sai laïc ñaùng thöông. Trí tueä phaân tích roõ raøng khoâng cho pheùp chuùng ta chaáp ngang nhö vaäy, phaûi thaáy roõ raèng thaân naøy voâ ngaõ (khoâng chuû), thaân naøy voâ thöôøng (chaúng laâu daøi). Theá laø chuùng ta thaáy ñuùng söï thaät, bieát ñuùng chaân lyù. Do choã thaáy ñuùng bieát ñuùng, phaù ñöôïc caùi ngu si chaáp ngaõ veà thaân.

Veà taâm, thöøa nhaän caùi suy tö, nghó töôûng, phaân bieät, caûm thoï laøm ngaõ. Toâi suy tö, toâi nghó töôûng. Song caùi suy tö, nghó töôûng. ñoåi thay luoân. Khi coù suy tö noùi laø toâi suy tö, suy tö laëng maát, khôûi nghó töôûng thì ai nghó töôûng? Chaúng leõ moãi taâm traïng khaùc nhau, maø caùi naøo cuõng laø toâi heát. Toâi laø chuû, taâm traïng khaù nhieàu, caùi naøo cuõng laø chuû heát sao? Neáu caùi naøo cuõng laø chuû thì quyeàn naêng trong aáy bò hoãn ñoän. Phöông chi nhöõng taâm traïng naøy, khi daáy leân döôøng nhö coù, caàn tìm laïi noù thì vaéng boùng maát hình. Caùi coù moät caùch môø môø aûo aûo maø cho laø mình (ta), thaät laø töï mình phuû nhaän mình. Nhöõng khi chuùng ta ngoài chôi, hoaëc ñi baùch boä, khoâng coù nghó töôûng chi caû, luùc ñoù khoâng coù mình (ta) hay sao? Cho ñeán caû ñeâm, chuùng ta nguû khoâng coù moäng, khi aáy khoâng coù mình (ta) roài chaêng? Ñaây laø do ngu si laàm chaáp caùi khoâng thaät, töôûng laø thaät, caùi khoâng chuû, töôûng laø chuû. ÔÛ ñaây, chuùng ta caàn phaûi duøng trí tueä nhaän thöùc roõ raøng, ñeå thaáy nhö thaät vaø bieát ñuùng nhö thaät. Thaáy roõ noù coù nhieàu thöù, bieát chaéc noù khoâng phaûi chuû (mình). Töôùng traïng cuûa noù hö aûo, quyeát ñònh noù khoâng phaûi thaät. Caùi khoâng phaûi chuû, khoâng phaûi thaät, khôø daïi gì nhaän noù laøm mình (ngaõ). Thaáy ñuùng vaø soáng ñuùng nhö vaäy, goïi laø giaùc ngoä taâm voâ ngaõ.

Toùm laïi, thaân naøy coù töôùng maïo, coù sanh dieät, cho neân thuoäc voâ thöôøng. Taâm tuy khoâng coù töôùng maïo thoâ, song coù traïng thaùi teá luoân luoân sanh dieät, cuõng thuoäc voâ thöôøng. Thaân taâm ñeàu laø töôùng duyeân hôïp, khoâng coù chuû neân voâ ngaõ. Bôûi voâ thöôøng, neân bieán hoaïi laø kho? bieán hoaïi ñeán dieät taän laø khoâng. Voâ thöôøng, khoå, khoâng vaø voâ ngaõ laø tinh ba cuûa caùc kinh A-haøm trong Haùn taïng, Nikaøya trong Paøli taïng. Ñaït ñöôïc lyù voâ thöôøng, khoå, khoâng, voâ ngaõ ngay nôi thaân taâm naøy, ñoù laø ngöôøi giaùc ngoä baäc haï. Do thaáy thaân taâm naøy khoâng phaûi ngaõ (ta) neân moïi söï chaáp veà thaân taâm ñeàu xaû boû, moïi söï do thaân taâm taïo nghieäp cuõng döøng laïi, quaû khoå ñau do thaân taâm gaây neân khoâng coøn nöõa. Theá laø do giaùc ngoä maø döùt khoå ñau. Caùi giaùc ngoä naøy cuõng goïi laø giaùc ngoä nguõ uaån phi ngaõ cuûa Baùt-nhaõ.

b. Giaùc ngoä trung:

Giaùc ngoä trung laø voâ nieäm, ñoái phaù voâ minh trung. Nôi voâ minh trung do nieäm khôûi laøm môø taùnh giaùc. ÔÛ ñaây thaáy roõ nieäm laø hö aûo khoâng thaät, laø boùng daùng cuûa ngoaïi traàn chôù khoâng phaûi taâm ta. Khoâng phaûi taâm ta, neân ta khoâng nhaän noù vaø theo noù. Noù laø caùi laøm roái bôøi, laøm môø toái taùnh giaùc cuûa ta. Baát cöù nieäm thieän nieäm aùc gì cuõng ñeàu laø voâ minh, vì nieäm naøo daáy leân cuõng che môø taùnh giaùc. Ví nhö buïi rôi vaøo con maét bò xoán, maït vaøng rôi vaøo con maét cuõng theá. Chæ moät theå roãng laëng môùi laø chaân thaät. Ta phaûi nhìn thaúng thaáy nieäm khôûi laø khoâng thaät, noù laø boùng daùng, noù laø taïm bôï, theå noù laø khoâng. Nieäm laëng maát, theå khoâng hieän tieàn laø chaân thaät.

Ñaây ta haõy nghe caâu chuyeän Toå Hueä Khaû caàu phaùp an taâm nôi Toå Boà-ñeà-ñaït-ma. Toå Hueä Khaû thöa: "Taâm con khoâng an, xin thaày daïy cho phöông phaùp an taâm." Toå Ñaït-ma baûo: "Ñem taâm ra ta an cho." Hueä Khaû söûng soát tìm laïi khoâng thaáy taâm, thöa: "Con tìm taâm khoâng ñöôïc." Toå Ñaït-ma baûo: "Ta ñaõ an taâm cho ngöôi roài." Toå Hueä Khaû lieàn tænh ngoä.

Nieäm khôûi laø roái bôøi, laø xao xuyeán, maø chuùng ta laàm chaáp noù laøm taâm mình, cho neân coù luùc naøo thaáy noù an ñaâu. Bôûi taâm khoâng an neân chaïy caàu phaùp an taâm. Dieäu thuaät cuûa Toå Ñaït-ma baét ta nhìn thaúng laïi noù, thöû xem noù coù thaät khoâng maø caàu an. Bieát noù khoâng thaät, noù töï tan bieán laëng leõ, ñaáy laø an taâm. Choã nieäm khoâng khôûi goïi laø khoâng taâm hay voâ nieäm. Ñeán ñaây khoâng coøn thaáy coù töôùng maïo gì neân noùi laø khoâng. Nhö kinh Baùt-nhaõ noùi "Chieáu kieán nguõ uaån giai khoâng" vaø noùi "Thò chö phaùp khoâng töôùng, baát sanh baát dieät. ", thaáy roõ naêm uaån ñeàu khoâng, chöõ thaáy ôû ñaây laø nhaän thaáy. Nhaän thaáy töôøng taän theå xaùc vaø taâm hoàn cuûa thaân naøy ñeàu naèm goïn trong caùi theå khoâng. Theå khoâng cuûa caùc phaùp naøy laø khoâng sanh, khoâng dieät. Ñaït ñöôïc choã khoâng taâm hay voâ nieäm môùi nhaän ra theå khoâng aáy laø chaân thaät, neân kinh Baùt-nhaõ noùi "Khoâng töôùng laø thaät töôùng". Phaàn vaät chaát do duyeân hoøa hôïp khoâng coù thaät theå, phaàn taâm hoàn cuõng laø töôùng cuûa boùng daùng saùu traàn khoâng coù töï theå, caû hai ñeàu laø theå khoâng. Nôi thaân taâm laø töôùng duyeân hôïp theå khoâng, ngoaïi caûnh laø töôùng duyeân hôïp cuõng theå khoâng. Caû nhaân gian ñeàu laø töôùng duyeân hôïp neân taát caû ñeàu laø theå khoâng. Theå khoâng maø khoâng phaûi khoâng, neân goïi laø chaân khoâng. Ñaây laø tinh thaàn cuûa saùu traêm quyeån kinh Baùt-nhaõ, cuõng laø cöûa vaøo Thieàn toâng. Vì theá cöûa Thieàn thöôøng goïi laø cöûa Khoâng. Chính Luïc Toå böôùc vaøo cöûa naøy baèng baøi keä:

            Boà-ñeà boån voâ thoï

            Minh caûnh dieäc phi ñaøi

            Baûn lai voâ nhaát vaät

            Haø xöù nhaù traàn ai?

            Boà-ñeà voán khoâng coäi

            Göông saùng cuõng khoâng ñaøi

            Xöa nay khoâng moät vaät

            Choã naøo dính buïi baëm?

Bôûi leõ thaáu trieät ñöôïc theå khoâng, Luïc Toå haï hai caâu "Xöa nay khoâng moät vaät, choã naøo dính buïi baëm?" Ñoïc qua baøi keä naøy Nguõ Toå môùi cho Ngaøi vaøo thaát. Cöûa Khoâng laø cöûa cuûa Thieàn toâng, Toå Hueä Khaû do nhaän ñöôïc voïng nieäm khoâng thaät, ñöôïc phaùp an taâm, Toå Hueä Naêng thaáy roõ xöa nay khoâng moät vaät, ñöôïc cho vaøo thaát. Taát caû nhöõng ngöôøi tu theo Thieàn toâng tröôùc kia, hieän nay vaø sau naøy thaûy ñeàu töø cöûa aáy maø vaøo. Ñaây laø böôùc giaùc ngoä ñaàu cuûa ngöôøi tu Thieàn toâng, laø phaàn giaùc ngoä trung trong ba phaàn giaùc ngoä. Phaàn giaùc ngoä naøy goïi laø taâm khoâng hay voâ nieäm. Chính oâng Baøng Long Uaån ca tuïng choã naøy baèng baøi keä:

            Thaäp phöông ñoàng tuï hoäi

            Caù caù hoïc voâ vi

            Thöû thò tuyeån Phaät tröôøng

            Taâm khoâng caäp ñeä qui.

            Möôøi phöông ñoàng tuï hoäi

            Moãi moãi hoïc voâ vi

            Ñaây laø tröôøng thi Phaät

            Taâm khoâng ñöôïc ñaäu veà.

Chæ caàn taâm khoâng laø thi laøm Phaät ñöôïc ñaäu. Caùc Thieàn sö thöôøng ca ngôïi choã voâ taâm, voâ taâm laø thaáy ñaïo, voâ taâm laø boà-ñeà. Song cuõng moät Thieàn sö noùi:

            Maïc vò voâ taâm vaân thò ñaïo

            Voâ taâm du caùch nhaát truøng quan.

            Chôù baûo khoâng taâm goïi laø ñaïo

            Khoâng taâm coøn caùch moät lôùp raøo.

Choã voâ taâm aáy chæ laø vaøo cöûa, chôù chöa thaáy maët thaät oâng chuû nhaø. Caàn vaøo thaúng trong nhaø, nhaän ra maët thaät cuûa oâng chuû nhaø môùi laø cöùu kính. Ñoù laø böôùc sang caùi giaùc ngoä thöù ba.

c. Giaùc ngoä thöôïng:

Giaùc ngoä thöôïng laø tri höõu, ñoái phaù voâ minh haï. Bôûi queân (meâ) taùnh giaùc neân nieäm khôûi vaø chaáp ngaõ sai laàm. ÔÛ ñaây giaùc ngoä laø nhaän ra mình coù taùnh giaùc. Taùnh giaùc laø chaân thaät, laø vónh cöûu, laø hieän höõu vaø cuõng chính laø baûn theå cuûa mình (Phaùp thaân). Taùnh giaùc naøy mang nhieàu teân tuøy coâng duïng cuûa noù. Veà phöông dieän thöôøng bieát roõ raøng (lieãu lieãu thöôøng tri) moät caùch chaân thaät, goïi laø Chaân taâm; thaät theå cuûa thaân taâm maø khoâng töôùng maïo, goïi laø Phaùp thaân; haèng giaùc khoâng meâ goïi laø Boà-ñeà; vónh vieãn khoâng sanh khoâng dieät, goïi laø Nieát-baøn; chaân lyù tuyeät ñoái khoâng baøn noùi ñeán ñöôïc goïi laø Ñaïo; theå chaân thaät khoâng ñoåi thay goïi laø Chaân nhö; caùi ta chaân thaät ngaøn ñôøi goïi laø Baûn Lai Dieän Muïc. Queân taùnh giaùc laø meâ, nhaän ra mình coù taùnh giaùc laø ngoä. Bieát coù taùnh giaùc cuûa chính mình goïi laø tri höõu.

Moät hoâm, Toå Hueä Khaû boãng nhieân ñaïi ngoä, baïch vôùi Toå Ñaït-ma: "Töø ñaây trôû ñi con döùt heát caùc duyeân." Toå Ñaït-ma baûo: "Chôù rôi vaøo ñoaïn dieät." Hueä Khaû thöa: "Khoâng rôi." Toå Ñaït-ma hoûi: "Con laøm theá naøo?" Hueä Khaû thöa: "Con thöôøng bieát roõ raøng, noùi khoâng theå ñeán." Toå Ñaït-ma daïy: "Ñaây laø choã truyeàn cuûa chö Phaät, chôù neân hoà nghi."

Toå Hueä Naêng khi ñöôïc vaøo thaát, Nguõ Toå giaûng kinh Kim Cang cho nghe. Giaûng ñeán caâu "Öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm", Ngaøi ñaïi ngoä keâu leân: "Ñaâu ngôø taùnh mình voán töï thanh tònh! Ñaâu ngôø taùnh mình voán khoâng sanh dieät! Ñaâu ngôø taùnh mình voán töï ñaày ñuû! Ñaâu ngôø taùnh mình voán khoâng dao ñoäng! Ñaâu ngôø taùnh mình hay sanh muoân phaùp!" Nguõ Toå bieát ñaõ ngoä töï taùnh, baûo: "Chaúng bieát baûn taâm, hoïc phaùp voâ ích; neáu nhaän baûn taâm mình, thaáy baûn taùnh mình, goïi laø Tröôïng Phu, Thieân Nhaân Sö, Phaät. "                   

Hai vò Toå noåi baät nhaát ôû Trung Hoa, choã ngoä ñaïo naøo coù khaùc nhau. Toå Hueä Khaû nhaän ra mình coù caùi "Thöôøng bieát roõ raøng, noùi khoâng theå ñeán", ñöôïc Toå Ñaït-ma xaùc nhaän: "Ñoù laø choã truyeàn cuûa chö Phaät, chôù coù hoà nghi." Toå Hueä Naêng nhaän ra "Taùnh mình voán töï thanh tònh, taùnh mình voán khoâng sanh dieät.", ñöôïc Nguõ Toå aán chöùng laø baäc Tröôïng Phu, Thieân Nhaân Sö, Phaät. Hai vò Toå ñeán ñaây môùi thaät söï tri höõu, töùc laø nhaän ra oâng chuû thaät cuûa chính mình. Nhaä? ra oâng chuû naøy laø hoaøn toaøn kieán taùnh, cuõng goïi laø ñaïi ngoä. Giaùc ngoä mình coù taùnh giaùc vaø haèng soáng vôùi taùnh giaùc goïi laø haèng giaùc, phaù ñöôïc caùi meâ töø voâ thuûy. Haèng giaùc töùc laø haèng nhôù taùnh giaùc, cuõng goïi laø Nieäm Chaân Nhö. Choã naøy laø chuû yeáu cuûa Thieàn toâng, cuõng laø muïc ñích cuûa caùc boä kinh Laêng Nghieâm, Phaùp Hoa, Nieát-baøn, Hoa Nghieâm.

Ñaõ töø muoân öùc kieáp, chuùng ta queân baüng taùnh giaùc cuûa chuùng ta, roài ñi lang thang khaép neûo luaân hoài, taïo nghieäp ngaäp trôøi, thoï khoå traøn bieån. Nhaân Phaät, Toå hay Thieän tri thöùc chæ daïy, chuùng ta nhaän ra mình coù taùnh giaùc, lieàn ngöng böôùc luaân hoài, döøng tay taïo nghieäp. Nhö ngöôøi söïc nhôù con ñöôøng veà queâ, khoâng coøn leâ böôùc lang thang, maø phaûi hoái haû trôû veà queâ cuõ, khuùc nhaïc hoaøn höông eâm aû nheï nhaøng aâm ba trong veo cao vuùt, töø queâ nhaø voïng laïi beân tai. Ñaáy laø hình aûnh giaùc ngoä ñi ñeán giaûi thoaùt cuûa ñaïo Phaät noùi chung, cuûa Thieàn toâng noùi rieâng.

d- Laøm sao bieát mình coù taùnh giaùc?

Tuy nhieân, taùnh giaùc nôi moïi chuùng ta ñeàu saün coù, chæ vì chuùng ta queân noù, laàm nhaän caùc voïng nieäm, voïng töôûng laøm mình. Moät khi ñaõ queân vaø ñaõ laàm roài, taùnh giaùc quaû thaät hieän höõu, maø chuùng ta chöa bao giôø bieát ñeán noù. Caû ngaøy chuùng ta chaáp nhaän laø mình, chæ caên cöù treân thaân giaû doái, taâm hö voïng maø thoâi. Ñeán ñaây, chuùng toâi baïo gan chæ thaúng ra moät caùch töôøng taän vaø deã daøng, ñeå quyù vò cuøng nhaän ra, ñoàng tu taäp. Vieäc laøm naøy cuûa chuùng toâi coù theå coù lôïi ích, neáu ngöôøi ñoïc coù ñuû can ñaûm, noàng nhieät, beàn chí vaø laâu daøi. Noù seõ voâ ích, coøn coù theå coù haïi laø khaùc, neáu ngöôøi ñoïc coù taùnh caùch khinh xuaát, lô laø vaø tuøy höùng. Chuùng toâi öôùc mong ñoäc giaû seõ khoâng laøm cho chuùng toâi trôû thaønh toäi nhaân.

Taùnh giaùc vaø Chaân taâm laø hai teân maø moät theå. Nhaän ra Chaân taâm laø thaáy Taùnh giaùc. Muoán nhaän ra Chaân taâm chuùng ta caàn phaûi giaûi roõ xem taâm laø caùi gì? Thaân chuùng ta do ñaát, nöôùc, gioù, löûa hoøa hôïp thaønh hình. Ñaát nöôùc gioù löûa laø vaät voâ tri, treân thaân naøy coù caùi tri giaùc, caùi tri giaùc aáy goïi laø taâm. Ñaõ noùi laø ta, chaúng leõ ta laø caùi voâ tri? Theá neân haàu heát moïi ngöôøi ñeàu thöøa nhaän caùi tri giaùc laø mình, töùc laø chaáp nhaän taâm laøm mình. Song caùi tri giaùc deã nhaän deã thaáy vaø noåi baät nhaát laø suy tö nghó töôûng., buoàn thöông giaän gheùt., ngöôøi ta cho nhöõng caùi ñoù laø taâm mình. Khi ñaõ chaáp nhaän nhöõng caùi ñoù laøm taâm mình roài, vöøa khôûi nghó cho laø mình nghó, khôûi töôûng cho laø mình töôûng; daáy buoàn baûo raèng toâi buoàn, noåi giaän baûo raèng toâi giaän. Theá laø caû ngaøy chaïy theo caùi hoãn taïp laêng xaêng, vì ñaõ thöøa nhaän noù laø mình. Nhöõng caùi aáy ñöôïc taïm döøng phuùt giaây, ngöôøi ta caûm thaáy nhö ñaõ maát mình. Song chuùng noù mang saün taùnh chaát phöùc taïp, dao ñoäng, khoâng thaät, maø ngöôøi ta thaàm nghó noù thaät, thöôøng vaø duy nhaát. Ngoaøi nhöõng caùi ñoù ra, ngöôøi ta töôûng nhö khoâng coøn caùi gì khaùc nöõa. Quaû thaät laø laàm to!

Ñaõ noùi taâm laø caùi tri giaùc, khi maét thaáy saéc chöa coäng vôùi caùi suy nghó, töï maét coù tri giaùc khoâng? Tai nghe tieáng, töï tai coù tri giaùc khoâng? Thaân xuùc chaïm, töï thaân coù tri giaùc khoâng?. Khoâng coù tri giaùc laøm sao goïi laø thaáy, khoâng coù tri giaùc laøm sao goïi laø nghe, khoâng coù tri giaùc laøm sao goïi laø xuùc? Theá laø, coù thaáy, coù nghe, coù xuùc chaïm laø coù tri giaùc, coù tri giaùc laø coù taâm. Taïi sao khoâng thöøa nhaän noù laø taâm? Tuy nhieân taâm coù chia hai loaïi, taâm voïng vaø taâm chaân. Taâm voïng laø taâm mang taùnh chaát phöùc taïp, dao ñoäng, khoâng thaät. Taâm chaân laø taâm chaân thaät, khoâng ñoäng vaø thöôøng haèng. Qua hai taùnh chaát aáy, chuùng ta kieåm ñieåm laïi nôi thaân naøy, taâm naøo chaân, taâm naøo voïng? Nhöõng caùi suy nghó, töôûng töôïng, phaân bieät, gheùt thöông. thaät laø phieàn toaùi, phöùc taïp, caùi naøy sanh, caùi kia dieät, chôït coù chôït khoâng, baát thöôøng, khi daáy leân döôøng nhö coù, tìm laïi noù thì khoâng. Chuùng laäp loøe nhö aùnh löûa ma trôi, luùc aån, luùc hieän, chôït coù chôït khoâng. Qua aùnh saùng trí tueä cuûa ta, chuùng ñaõ phôi baøy baûn chaát hö aûo, khoâng thaät roài. Ngöôïc laïi, caùi tri giaùc nôi maét, tai, muõi, löôõi, thaân. cuûa ta, chuùng luoân luoân coù maët, chöa töøng sanh dieät, laëng leõ baát ñoäng, thöïc taïi hieän höõu, nhö aùnh maët traêng ñeâm raèm, vaèng vaëc saùng rôõ, trong veo laëng leõ. Theá thì coøn nghi gì khoâng noùi chuùng laø chaân thaät. Song laøm sao bieát chuùng thöôøng haèng hieän höõu?

Laáy maét vaø tai laø hai caùi deã nhaän thaáy nhaát, ñaïi bieåu cho caùc thöù kia. Nhö maét chuùng ta thaáy caûnh, caûnh coù theå ñoåi thay traêm ngaøn thöù, caùi thaáy khoâng bao giôø ñoåi thay. Khi coù caûnh, maét thaáy caûnh; khi khoâng caûnh, maét thaáy khoâng caûnh. Caûnh khi coù khi khoâng, caùi thaáy luùc naøo cuõng coù, cho ñeán khi môû maét thaáy saùng, nhaém maét thaáy toái. Thaáy toái thaáy saùng, laø do söï nhaém môû cuûa con maét, chôù khoâng can heä gì caùi thaáy. Ví nhö boùng ñeøn vôùi ñieän, gaén boùng ñeøn thì ñieän chaùy, môû boùng ñeøn thì ñieän taét. Coù chaùy coù taét laø taïi gaén boùng ñeøn hay môû boùng ñeøn, chôù khoâng can heä gì ñeán ñieän. Nhaãn ñeán con maét bò muø ñi, caùi thaáy cuõng khoâng maát, noù seõ phaùt hieän sang caùc cô quan khaùc. Vì theá ngöôøi muø thì loã tai nhaäy, yù nhôù hay, caûm xuùc nhanh. Ví nhö boùng ñeøn bò ñöùt, ñieän khoâng phaùt ñöôïc, ñieän seõ phaùt maïnh hôn ôû caùc boùng khaùc, hoaëc boä phaän maùy moùc khaùc. Nhö vaäy, caùi thaáy khoâng thuoäc veà caûnh, khoâng taïi con maét, noù chính laø taâm. Vì coù thaáy laø coù bieát, bieát töùc laø taâm.

Caùi nghe cuõng theá, coù tieáng thì nghe tieáng, khoâng tieáng nghe bieát khoâng tieáng. Tieáng thì luùc coù luùc khoâng, caùi nghe luùc naøo cuõng coù. Cho ñeán khi nguû döôøng nhö khoâng nghe, song coù tieáng ñoäng maïnh lieàn choãi daäy. Neáu khoâng nghe laøm sao hay choãi daäy? Tieáng ñoäng vang leân moät luùc nhieàu thöù, vaãn nghe roõ raøng tieáng naøo ra tieáng aáy. Duø laø tieáng coù ñeán traêm ngaøn, nhöng caùi nghe vaãn laø moät. Nghe raønh roõ tieáng naøo ra tieáng aáy, caùi nghe quaû thaät laø taâm. Khi loã tai ñieác, caùi nghe seõ phaùt maïnh ôû con maét, thaáy daùng mieäng noùi, ñoaùn bieát noùi caùi gì. Theá laø taâm thaáy, taâm nghe vaãn hieän höõu thöôøng tröïc nôi chuùng ta. Song toái kî khi coù yù thöùc hôïp taùc vôùi noù. Khi coù yù thöùc hôïp taùc vôùi caùi thaáy, thì caùi thaáy ñaõ maát tính chaát chaân thaät thöôøng haèng baát ñoäng roài. Khi caùi nghe hôïp taùc vôùi yù thöùc cuõng laïi nhö theá. Vì yù thöùc laø caùi so löôøng phaân bieät, luoân luoân bieán ñoäng khoâng döøng. Noù vöøa hôïp taùc vôùi caùi naøo thì caùi aáy phaûi chòu aûnh höôûng cuûa noù. Cho neân muoán soáng vôùi taâm chaân thaät cuûa maét, tai, muõi, löôõi, thaân chuùng ta khoâng neân coù yù thöùc xen laãn trong aáy. Coù yù thöùc xen vaøo, töùc ñaõ laøm baêng hoaïi taâm chaân thaät ñi roài.

Tuy nhieân nhìn vaøo beân trong, chuùng ta vaãn coù caùi taâm chaân thaät ôû trong. Taâm naøy thaáy söï dong ruoåi cuûa yù thöùc, thaáy ñöôïc voïng nieäm khi daáy khi laëng. Neáu khoâng coù taâm aáy, chuùng ta laøm sao bieát ñöôïc khi coù voïng, khi khoâng voïng, luùc coù yù thöùc luùc khoâng yù thöùc. Caùi bieát ñöôïc voïng quyeát ñònh caùi ñoù khoâng phaûi voïng. Voïng thì khi sanh khi dieät, caùi thaáy roõ söï sanh dieät cuûa voïng quaû laø khoâng phaûi sanh dieät. Voïng daáy leân do vin theo boùng daùng traàn caûnh neân coù töôùng maïo, thuoäc veà nhaân duyeân. Caùi bieát voïng chöa töøng daáy leân, chöa töøng theo traàn caûnh, neân khoâng lieân heä ñeán nhaân duyeân. Caùi thuoäc nhaân duyeân thì coù hôïp coù tan, coù coøn coù maát, coù sanh coù dieät. Caùi khoâng thuoäc nhaân duyeân khoâng coù töôùng maïo, neân thöôøng haèng, baát bieán, chaân thaät. Nhaän ra ñöôïc caùi ñoù laø thaáy taâm chaân thaät ôû trong.

Maëc duø noùi coù trong ngoaøi, thöôøng hieån loä ôû saùu cô quan khaùc nhau, song theå "thöôøng bieát roõ raøng" trong laëng khoâng töôùng maïo thì khoâng phaûi laø hai. Treân duïng döôøng nhö coù saùu, baûn theå vaãn laø moät. Cho neân kinh Laêng Nghieâm noùi: "Töø moät tinh minh sanh saùu hoøa hôïp". Vì theå noù roãng laëng, neân noùi Phaùp thaân thanh tònh. Theå naøy haèng giaùc tri neân goïi laø Phaät taùnh, chaân taâm. Trong saùu cô quan (maét, tai, muõi, löôõi, thaân, yù) thöôøng hieån loä taùnh giaùc, neân nôi maét goïi laø taùnh thaáy, nôi tai goïi laø taùnh nghe, nôi muõi goïi laø taùnh ngöûi. Moãi nôi ñeàu ñeå chöõ "taùnh" ñöùng ñaàu, chöùng toû raèng moãi caùi aáy ñeàu töø taùnh giaùc phaùt ra. Do ñoù trong saùu cô quan, chuùng ta nhaän ñöôïc töï taùnh cuûa moät cô quan thì caû saùu caùi ñeàu thoâng suoát. Cho neân caâu "Phaûn quan töï taùnh" cuûa nhaø thieàn thaät toái heä troïng. Kheùo duøng phöông tieän gôïi cho ngöôøi tham vaán nhaän ra taùnh giaùc cuûa mình thöôøng bieåu hieän ôû saùu caên laø moät xaûo thuaät cuûa Thieàn sö. Trong saùu caên chæ coù hai caên deã nhaän nhaát laø maét vaø tai. Thieàn sö duøng caûnh saéc ñaùnh thöùc taùnh thaáy cho ngöôøi, goïi laø nanh vuoát trong toâng moân, duøng aâm thanh ñaùnh thöùc taùnh nghe cho ngöôøi, goïi laø moät gioït söõa sö töû. Chuùng ta haõy kheùo xem nhöõng xaûo thuaät cuûa caùc Thieàn sö ñaùnh thöùc taùnh thaáy:

Moät hoâm, Thieàn sö Linh Höïu ñöùng haàu Toå Baù Tröôïng. Toå hoûi: "Ai?" Linh Höïu thöa: "Con, Linh Höïu." Toå baûo: "Ngöôi vaïch trong loø xem coù löûa chaêng?" Linh Höïu vaïch ra, thöa: "Khoâng löûa." Toå ñöùng daäy, ñeán vaïch saâu trong loø ñöôïc chuùt löûa, ñöa tröôùc Sö hoûi: "Ngöôi baûo khoâng, caùi naøy laø gì?" Linh Höïu lieàn phaùt ngoä, leã taï.

Toå Baù Tröôïng coá tình hoûi löûa chaêng? Khoâng. Toå coá möôïn ñoám löûa ñeå ñaùnh thöùc taùnh thaáy cuûa Thieàn sö Linh Höïu. Quaû coù hieäu duïng, Thieàn sö Linh Höïu nhaân ñoám löûa nhaän ra taùnh thaáy cuûa mình, lieàn suïp xuoáng leã taï.

Thieàn sö Löông Giôùi ñeán tham vaán Qui Sôn Linh Höïu. Sö hoûi: "Ñöôïc nghe quoác sö Hueä Trung noùi ?voâ tình thuyeát phaùp?, con chöa hieåu thaáu choã vi dieäu aáy." Qui Sôn baûo: "Ta trong aáy cuõng coù, chæ khoâng gaëp ñöôïc ngöôøi xöùng ñaùng." Sö thöa: "Con chöa hieåu, xin thaày chæ daïy." Qui Sôn döïng ñöùng caây phaát töû, hoûi: "Hoäi chaêng?" Sö thöa: "Chaúng hoäi, thænh Hoøa thöôïng noùi." Qui Sôn baûo: "Mieäng do cha meï sanh, troïn khoâng theå vì ngöôøi noùi."

Thieàn sö Löông Giôùi coá tìm hieåu "Voâ tình thuyeát phaùp". Toå Qui Sôn ñöa caây phaát töû leân, hoûi: "Hoäi chaêng?" Neáu ngay ñaây maø hoäi thì "voâ tình thuyeát phaùp" cho Thieàn sö nghe roài. Vì Thieàn sö chöa hoäi, caàu xin Qui Sôn noùi, neáu Qui Sôn höùa noùi, ñaõ thaønh "höõu tình thuyeát phaùp" maát vaäy.

Coù vò taêng hoûi Thieàn sö Quang Duõng: "Vaên Thuø laø thaày cuûa baûy ñöùc Phaät, Vaên Thuø coù thaày chaêng?" Quang Duõng ñaùp: "Gaëp duyeân lieàn coù." Taêng hoûi: "Theá naøo laø thaày Vaên Thuø?" Sö döïng ñöùng caây phaát töû leân. Taêng thöa: "Caùi aáy laø phaûi sao?" Sö neùm caây phaát töû, khoanh tay.

Vò taêng muoán bieát thaày cuûa Boà-taùt Vaên Thuø, Thieàn sö Quang Duõng döïng caây phaát töû leân maø oâng khoâng nhaän. Neáu khi ñöa caây phaát töû leân maø oâng nhaän ra thì ñaõ thaáy thaày cuûa Vaên Thuø. Raát tieác oâng taêng laàm qua, neân Thieàn sö ñaønh neùm caây phaát töû.

Coù thieàn khaùch ñeán Kieàn Phong hoûi: "Trong kinh Laêng Nghieâm coù caâu: Chö Phaät möôøi phöông, chæ moät con ñöôøng vaøo cöûa Nieát-baøn (Thaäp phöông Baït Giaø Phaïm, nhaát loä Nieát-baøn moân), xin hoûi ñaàu ñöôøng ôû choã naøo?" Kieàn Phong caàm caây gaäy vaïch ngang trong hö khoâng, noùi: "ÔÛ choã naøy." Thieàn khaùch môø mòt khoâng hieåu. Sau oâng ñeán Vaân Moân, cuõng ñem caâu aáy hoûi. Vaân Moân ñöa caây quaït leân noùi: "Caây quaït nhaûy phoùc leân cung trôøi Tam thaäp tam ñaäp vaøo muõi Ñeá Thích, con caù lyù ngö ôû bieån Ñoâng, möa nhö caàm chænh maø ñoå."

Thieàn sö Kieàn Phong chæ ñaàu ñöôøng vaøo cöûa Nieát-baøn baèng moät vaïch trong hö khoâng. Ngöôøi ta töôûng ñaàu ñöôøng vaøo cöûa Nieát-baøn töø hö khoâng, chaúng ngôø töø taùnh thaáy. Thieàn sö Vaân Moân cuõng chæ ñaàu ñöôøng baèng caây quaït ñöa leân. Neáu thieàn khaùch thaáy ñaàu ñöôøng ngay khi caây quaït ñöa leân, thì caâu noùi sau cuûa Vaân Moân laø caâu thaàn chuù. Neáu laàm qua khi caây quaït ñöa leân, moø theo caâu noùi thì suoát ñôøi khoâng tìm ra ñaàu ñöôøng. Theá neân, Vaân Moân coù laøm baøi keä:

            Cöû baát coá, töùc sai hoã

            Nghó tö löông, haø kieáp ngoä.

            Ñöa chaúng ñoaùi, aét sai laàm

            Toan nghó suy, kieáp naøo ngoä.

Qua nhöõng hình aûnh ñöôïc neâu ôû treân, neáu thieàn khaùch kheùo nhaân caûnh saéc nhaän ñöôïc taùnh thaáy cuûa mình, goïi laø "kieán saéc minh taâm".

Ñaây chuùng ta haõy kheùo nghe chö Thieàn sö söû duïng aâm thanh ñaùnh thöùc taùnh nghe moät caùch taøi tình. Quaû laø "moät gioït söõa sö töû laøm tan saùu ñaáu söõa löøa".

Coù thieàn khaùch hieäu Sö Toå ñeán Nam Tuyeàn hoûi: Ma-ni chaâu nhaân baát thöùc, Nhö Lai taøng lyù thaân thaâu ñaéc, theá naøo laø taøng?" Nam Tuyeàn baûo: "Vöông Laõo sö cuøng oâng qua laïi, aáy laø taøng." Sö Toå hoûi: "Theá naøo laø chaâu?" Nam Tuyeàn goïi: "Sö Toå! Sö Toå!" Sö Toå: "Daï! Daï!" Nam Tuyeàn baûo: "Ñi! Ngöôi khoâng hieåu yù ta."

Sö Toå muoán bieát haït chaâu, Nam Tuyeàn saün saøng chæ haït chaâu baèng caùch hai laàn goïi, Sö Toå hai laàn daï maø khoâng nhaän ra haït chaâu. Buoäc loøng Nam Tuyeàn baûo: "Ñi! Ngöôi khoâng hieåu yù ta." Choã Nam Tuyeàn chæ nhanh nhö ñaù nhaùng, ñieän xeït, Sö Toå chaäm luït neân khoâng thaáy ñöôïc.

Moät hoâm Quoác sö Hueä Trung goïi: "Thò giaû!" Thò giaû: "Daï!" Laïi goïi: "Thò giaû!" Thò giaû: "Daï!" Laïi goïi: "Thò giaû!" Thò giaû: "Daï!" Hueä Trung baûo: "Töôûng ta coâ phuï ngöôi, khoâng ngôø ngöôi coâ phuï ta."

Thò giaû ba laàn daï maø khoâng thaáy choã daïy cuûa Quoác sö. Neáu khi daï lieàn nhaän ra taùnh nghe cuûa mình, Quoác sö ñaâu traùch "Khoâng ngôø ngöôi coâ phuï ta". Taát caû vieäc laøm cuûa Thieàn sö ñeàu nhaèm ngöôøi hoïc thaáy laïi caùi chaân thaät cuûa chính mình. Neáu chuùng ta cöù nghe vaø chôø caùc Ngaøi chæ daïy caùi gì, qua maát muïc tieâu cuûa caùc Ngaøi nhaém roài.

Coù thieàn khaùch vaøo thaát cuûa Thieàn sö Qui Tænh, nhôø giaûi nghi veà vieäc vò taêng hoûi Trieäu Chaâu: "Theá naøo laø yù Toå sö töø AÁn Ñoä sang?" Trieäu Chaâu ñaùp: "Caây baù tröôùc saân." Thieàn sö Qui Tænh baûo: "Toâi noùi vôùi oâng, oâng tin chaêng?" Thieàn khaùch thöa: "Lôøi cuûa Hoøa thöôïng laø quí troïng, con ñaâu daùm chaúng tin." Qui Tænh noùi: "OÂng nghe gioït möa rôi ôû theàm nhaø chaêng?" Thieàn khaùch boãng nhieân khai ngoä, baát giaùc la: "Chao!" Qui Tænh hoûi: "OÂng thaáy ñaïo lyù gì?" Thieàn khaùch noùi keä ñaùp:

            Thieàm ñaàu thuûy ñích

            Phaân minh lòch lòch

            Ñaû phaù caøn khoân

            Ñöông haï taâm töùc.

            Gioït möa meù theàm

            Roõ raøng töøng gioït

            Ñaäp naùt caøn khoân

            Lieàn ñoù taâm döùt.

Thieàn khaùch kheùo nghe haït möa rôi, boãng thaáy caây baù tröôùc saân cuûa Trieäu Chaâu. Caây baù tröôùc saân hay gioït möa rôi meù theàm nhaø ñeàu roõ raøng chæ cho chuùng ta thaáy yù Toå sö töø AÁn Ñoä sang. Nhaän ra ñöôïc choã naøy, caøn khoân bieán hoaïi, moïi voïng töôûng tan taønh, thaät coøn gì sung söôùng baèng.

Moät hoâm Töôùng quoác Buøi Höu ñeán chuøa Ñaïi An xem thaáy böùc hoïa cao taêng, lieàn chæ vaø hoûi Thieàn sö Hoaøng Baù: "Hình coù theå thaáy, cao taêng ôû ñaâu?" Hoaøng Baù goïi: "Buøi Höu!" Buøi Höu: "Daï!" Hoaøng Baù hoûi: "ÔÛ ñaâu?" Buøi Höu ngoä ñöôïc yù chæ.

Qua töôùng maïo, Buøi Höu muoán thaáy cao taêng. Hoaøng Baù chæ cao taêng qua tieáng "daï" cuûa Buøi Höu. Nhaân tieáng daï cuûa chính mình, Buøi Höu chaúng nhöõng bieát cao taêng, maø coøn nhaän ra boån maïng cuûa mình töø voâ thuûy kieáp, nhö ngöôøi ñaõ naém ñöôïc hoøn ngoïc quí.

Ñeå keát thuùc hai ñoaïn treân, chuùng ta haõy nghe baøi keä cuûa Thieàn sö Nghóa Trung:

            Töùc thöû kieán vaên phi kieán vaên

            Voâ dö thinh saéc khaû trình quaân 

            Caù trung nhöôïc lieãu toaøn voâ söï 

            Theå duïng haø phoøng phaân baát phaân. 

            Chính nôi thaáy nghe chaúng thaáy nghe

            Coøn ñaâu thinh saéc ñeå trình anh

            Trong kia neáu lieãu toaøn voâ söï

            Theå duïng ngaïi gì phaân chaúng phaân.

Quaû thaät chính nôi caùi thaáy nghe, chuùng ta nhaän ra taùnh thaáy nghe. Ñaõ nhaän ra taùnh thaáy nghe thì khoâng maéc keït vaøo thanh saéc, neân noùi thaáy saéc nhö muø, nghe tieáng nhö ñieác. Nhö muø chôù chaúng phaûi muø, vì haèng thaáy maø chaúng voïng töôûng phaân bieät hôn thua, ñeïp xaáu. Nhö ñieác maø chaúng phaûi ñieác, vì tieáng naøo nghe roõ tieáng aáy, chæ khoâng phaân bieät hay dôû, phaûi quaáy. Ñaõ nhö theá thì coøn thanh saéc naøo ñeå Thieàn sö daïy chuùng ta nöõa. Neáu ngay nôi thaáy nghe maø lieãu ngoä ñöôïc, coøn gì phaûi phaân bieät ñaây laø theå, kia laø duïng cho theâm phieàn.

Toùm laïi, chuùng ta muoán nhaän ra taùnh giaùc hay kieán taùnh phaûi töø nôi saùu caên maø nhaän. Trong saùu caên, hai phaàn noåi baät haún laø maét vaø tai, nhaän ra moät trong hai caùi taùnh thaáy vaø taùnh nghe laø ñaõ ñeán ñaàu ñöôøng vaøo Nieát-baøn. Hoaëc nhaän ra taùnh giaùc cuûa yù, caùi maø bieát yù thöùc coù, yù thöùc khoâng, trong taâm coù nieäm khoâng nieäm, caùi giaùc lieãu thöôøng tröïc khoâng töôùng maïo aáy ñöôïc meänh danh laø chaân taâm thanh tònh. Vöøa daáy nieäm laø maát chaân, nieäm laëng chaân theå hieän tieàn. Khoâng nieäm laø chaân, nieäm khôûi laø voïng. Chaân vaø voïng döôøng nhö hai maø thaät khoâng hai. Ví nhö soùng vaø maët bieån, bao nhieâu löôïn soùng laën huïp ñeàu khoâng ngoaøi maët bieån. Khoå noãi, khi ngöôøi ta nhìn soùng laø queân maët bieån. Neáu ngöôøi khoân kheùo, duø thaáy soùng noåi lao xao ñeàu bieát chuùng ôû trong maët bieån. Muoán thaáy maët bieån laëng, chæ caàn soùng döøng. Boû soùng ñi tìm bieån laø khôø, dieät soùng ñeå thaáy bieån laëng laø doát. Cuõng theá, boû voïng taâm ñi tìm chaân taùnh laø khôø, dieät voïng ñeå thaáy chaân laø doát. Bôûi vì voïng chæ laø caùi duïng ñoäng cuûa theå chaân, voïng döøng thì chaân hieän. Caùi chaân aáy noù truøm caû trong laãn ngoaøi, thöôøng coù maët maø khoâng töôùng maïo, haèng giaùc tri maø khoù nhaän bieát. Ví nhö nöôùc trong soâng ngoøi vaø ngoaøi bieån caû. Nôi soâng ngoøi, chuùng ta deã thaáy töôùng nöôùc chaûy, ôû bieån caû chuùng ta khoâng thaáy coù chaûy bao giôø. Song thuûy trieàu leân xuoáng laø coù ñoåi dôøi, taïi vì roäng neân khoâng thaáy, choã heïp thì deã thaáy. Taùnh giaùc tri truøm caû thaân, chuùng ta khoù nhaän, nieäm khôûi voïng töôûng coù töôùng maïo töøng chaäp, töøng hoài neân deã bieát. Bôûi taùnh caùch roäng raõi ñoù neân nhaø thieàn thöôøng noùi "Trong da choã naøo maø khoâng coù maùu" hay "Cheát chìm döôùi soâng maø keâu khaùt nöôùc" hoaëc "Côõi traâu maø tìm traâu".

e. Giaûi Ngoä vaø Chöùng Ngoä:

Giaûi ngoä laø nhaân nghe moät caâu kinh hay moät lôøi chæ daïy cuûa Thieän tri thöùc, lieàn thaáy ñöôïc baûn taùnh. Tính caùch ñaït ñöôïc raát nhanh, neân cuõng goïi laø Ñoán ngoä. Nhaân Phaät, Toå, thaày, baïn maø ñöôïc ngoä ñaïo, noù thuoäc veà trí höõu sö. Giaûi ngoä môùi laø keû thaáy ñöôøng veà queâ, chöa phaûi laø ngöôøi veà ñeán nhaø. Ngöôøi tu ñöôïc giaûi ngoä, ñaõ thanh toaùn xong naêm möôi phaàn traêm nghi ngôø treân ñöôøng tu cuûa mình. Theá neân Coå Ñöùc ñaõ noùi:

            Ñoán ngoä tuy ñoàng Phaät

            Ña sanh taäp khí thaâm

            Phong ñình ba thöôïng duõng

            Lyù hieän nieäm du xaâm.

            Ñoán ngoä tuy ñoàng Phaät

            Nhieàu ñôøi taäp khí saâu

            Gioù döøng soùng vaãn voã

            Lyù hieän nieäm coøn xaâm.

Choã thaáy khoâng khaùc chö Phaät, song taäp khí saâu daøy chöa coù theå saïch. Caàn phaûi noã löïc buoâng xaû voïng töôûng laâu ngaøy khaû dó laëng, nhö gioù ñaõ döøng maø soùng chöa laëng, phaûi ñôïi thôøi gian töø töø noù môùi im. Chaân lyù ñaõ thaáy roõ roài maø voïng nieäm vaãn coøn xaâm laán maõi. Vì theá sau khi giaûi ngoä caàn phaûi coá gaéng tu haønh môùi ñöôïc chöùng ngoä. Thieàn sö Traàn Toân Tuùc noùi: "Vieäc lôùn chöa saùng nhö ñöa ma meï, vieäc lôùn ñaõ saùng nhö ñöa ma meï". Khi chöa giaûi ngoä phaûi taän löïc tham vaán nghieân taàm cho giaûi ngoä, khi ñaõ giaûi ngoä cuõng phaûi coá gaéng tu haønh ñeå ñöôïc chöùng ngoä. Chöùng ngoä laø choã vieân maõn coâng phu tu taäp, an truï taùnh giaùc troïn veïn. Noù laø muïc thöù möôøi trong Möôøi Muïc Chaên Traâu cuûa nhaø Thieàn. Chöùng ngoä laø do coâng phu tu haønh phaùt ra, khoâng phaûi laø söï chæ daïy cuûa thaày baïn, neân cuõng goïi laø trí voâ sö. Ñaït ñöôïc trí voâ sö hay chöùng ngoä thì môùi choáng ñöôïc sanh töû. Trong nhaø Thieàn thöôøng noùi: "Tuøng moân ñaéc nhaäp phi thò gia traân". Nghóa laø töø cöûa nhaän ñöôïc khoâng phaûi cuûa baùu trong nhaø. Töø cöûa maø ñöôïc laø trí höõu sö, chöa thaät laø cuûa baùu trong nhaø. Thaät laø cuûa baùu trong nhaø thì ñaâu caàn ngöôøi khaùc chæ, phaûi töï mình laáy ra maø duøng.

Toùm laïi, giaûi ngoä laø ñaõ taùch con ñöôøng meâ, vaøo con ñöôøng giaùc, song môùi laø chia ñöôøng thoâi. Treân con ñöôøng giaùc ñi ñeán ñích môùi laø chöùng ngoä. Buoåi ñaàu ngöôøi hoïc ñaïo do thaày baïn chæ daïy phaùt khôûi trí tueä laø trí höõu sö. Bieát roõ ñöôøng loái tu haønh, haï thuû coâng phu tu taäp, phaùt trí tueä laø trí voâ sö. Trí naøy töông töï vôùi "Tueä" trong ba moân "Giôùi Ñònh Tueä". Coù trí voâ sö môù? thoaùt khoûi sanh töû, cho neân trong nhaø Thieàn noùi "Kieán taùnh khôûi tu".

*

THIEÀN TOÂNG VIEÄT NAM