Töïa

THIEÀN TOÂNG CHÆ NAM

Dòch

Traãm thaàm nghó: Phaät khoâng coù nam baéc, moïi ngöôøi ñeàu coù theå tu caàu. Taùnh coù trí ngu, ñoàng saün giaùc ngoä. Vì vaäy, phöông tieän daãn duï ñaùm ngöôøi meâ, ñeå saùng toû ñöôøng taét sanh töû, laø kinh ñieån cuûa ñöùc Phaät chuùng ta. Ñaët möïc thöôùc cho ñôøi, laøm moâ phaïm ngöôøi sau, laø troïng traùch caùc baäc Thaùnh tröôùc (Toå). Cho neân Luïc Toå noùi: “Nhöõng baäc Thaùnh tröôùc (Toå) cuøng Ñaïi sö (Phaät) khoâng khaùc.” Neân bieát giaùo phaùp cuûa Phaät nhôø caùc baäc Thaùnh tröôùc truyeàn baù ôû ñôøi. Nay Traãm ñaâu theå khoâng laáy traùch nhieäm caùc baäc Thaùnh tröôùc laøm traùch nhieäm cuûa mình, giaùo phaùp cuûa Phaät laøm giaùo phaùp cuûa mình.

Vaû laïi, thuôû Traãm coøn nieân thieáu coù chuùt ít hieåu bieát, vöøa nghe lôøi daïy cuûa Thieàn sö thì taâm tö loùng laëng, boãng döng thanh tònh; neân ñeå taâm nôi noäi giaùo, tham cöùu Thieàn toâng, doác loøng tìm thaày, chí thaønh moä ñaïo. Tuy yù hoài höôùng ñaõ naåy maàm, maø cô caûm xuùc chöa thaáu suoát.

Naêm möôøi saùu tuoåi, Thaùi haäu ñaõ chaùn coõi ñôøi, Traãm naèm rôm goái ñaát, khoùc ra maùu maét, ñau ñôùn naùt loøng; ngoaøi noãi ñau buoàn naøy, ñaâu raûnh nghó vieäc khaùc. Chæ vaøi naêm sau, Thaùi Toå Hoaøng ñeá cuõng baêng haø. Loøng thöông meï chöa nguoâi, noãi xoùt cha caøng thoáng thieát, buoàn thaûm traøn treà khoù beà deïp ñöôïc. Traãm nghó: Coâng cha meï ñoái vôùi con, nuoâi naáng voã veà khoâng thieáu ñieàu gì, duø con phaûi xöông tan thòt naùt vaãn chöa ñuû ñaùp ñeàn trong muoân moät. Huoáng nöõa, Thaùi Toå Hoaøng ñeá khai cô laäp nghieäp raát ñoãi gian nan, trò nöôùc giuùp ñôøi caøng heä troïng. Ngöôøi ñem ñaát nöôùc giao cho ta khi coøn thô aáu, khieán ta ngaøy ñeâm canh caùnh khoâng chuùt thaûnh thôi. Ta loøng rieâng töï baûo: Treân ñaõ khoâng coøn cha meï ñeå töïa nöông, döôùi ngaïi chaúng xöùng loøng daân mong ñôïi. Phaûi laøm sao ñaây? Ta suy ñi nghó laïi: Chi baèng lui veà ôû choán nuùi röøng, tìm hoïc Phaät phaùp ñeå hieåu roõ vieäc lôùn sanh töû, laáy ñoù ñeàn ñaùp coâng ôn cha meï, chaúng hay hôn sao? Theá laø chí Traãm ñaõ quyeát ñònh.   

Ñeâm muøng ba thaùng tö naêm Bính Thaân, nieân hieäu Thieân ÖÙng Chính Bình thöù naêm (1236), Traãm ñoåi y phuïc ñi ra khoûi cöûa cung, baûo taû höõu raèng: “Traãm muoán ñi daïo ñeå ngaàm nghe lôøi daân, bieát ñöôïc chí daân, môùi hieåu thaáu noãi khoù khaên cuûa hoï.” Baáy giôø taû höõu theo Traãm khoâng quaù baûy taùm ngöôøi. Giôø hôïi ñeâm aáy, Traãm côõi moät ngöïa laëng leõ ra ñi; sang soâng thaúng veà höôùng ñoâng, môùi noùi thaät loøng cho taû höõu bieát. Taû höõu ngaïc nhieân, taát caû ñeàu khoùc. Giôø meïo hoâm sau, ñeán beán ñoø Ñaïi Than beân nuùi Phaû Laïi, sôï coù ngöôøi bieát, Traãm laáy aùo che maët qua soâng, ñi taét theo ñöôøng nuùi. Ñeán toái vaøo nghæ chuøa Taêng Giaùc Haïnh, ñôïi saùng laïi ñi. Leo treøo laën loäi, nuùi hieåm suoái saâu, ngöïa moûi meät khoâng theå tieán leân ñöôïc; Traãm beøn boû ngöïa vin vaùch ñaù maø laàn böôùc, ñeán giôø muøi môùi tôùi söôøn nuùi Yeân Töû. Saùng hoâm sau, Traãm treøo thaúng leân ñænh nuùi, tham kieán vò Ñaïi Sa-moân Quoác sö Truùc Laâm. Quoác sö vöøa thaáy Traãm möøng rôõ, ung dung baûo:

“Laõo taêng ôû laâu nôi sôn daõ, xöông cöùng maët gaày, aên rau ñaéng caén haït deû, uoáng nöôùc suoái daïo caûnh röøng, loøng nhö maây noåi theo gioù ñeán ñaây. Nay beä haï boû ngoâi nhaân chuû, nghó ñeán nôi queâ heøn röøng nuùi, chaúng hay beä haï mong caàu ñieàu gì maø ñeán ñaây?”

Traãm nghe noùi, hai haøng nöôùc maét töï traøn, ñaùp laïi Sö raèng: “Traãm coøn thô aáu voäi maát hai thaân, bô vô ñöùng treân só daân khoâng choã nöông töïa. Laïi nghó söï nghieäp caùc baäc ñeá vöông ñôøi tröôùc, thònh suy khoâng thöôøng, cho neân Traãm ñeán nuùi naøy chæ caàu laøm PHAÄT, chôù khoâng caàu gì khaùc.” Sö baûo:

“Trong nuùi voán khoâng coù Phaät, Phaät chæ ôû trong taâm. Taâm laëng maø bieát goïi laø Chaân Phaät. Nay beä haï neáu ngoä taâm naøy thì töùc khaéc thaønh Phaät, khoâng nhoïc tìm caàu beân ngoaøi.”

Baáy giôø oâng chuù Traàn Coâng, ngöôøi em hoï maø tieân quaân gôûi gaém ñöùa con coâi, sau khi tieân quaân boû theá gian vaø quaàn thaàn, Traãm phong laøm Thaùi sö tham döï quoác chính. Nghe tin Traãm troán ñi, oâng lieàn sai taû höõu ñi moïi nôi doø tìm tung tích, roài cuøng ngöôøi trong nöôùc leân ñeán nuùi naøy. Gaëp Traãm, oâng thoáng thieát noùi:

“Thaàn nhaän söï uûy thaùc cuûa tieân quaân, toân beä haï laøm chuùa thaàn daân. Loøng daân troâng ñôïi ôû beä haï nhö con nhoû mong ñôïi cha meï. Huoáng nöõa, ngaøy nay caùc coá laõo trong trieàu ñeàu laø beà toâi thaân thuoäc, daân chuùng só thöù ai cuõng vui veû phuïc tuøng. Cho ñeán ñöùa beù leân baûy cuõng bieát beä haï laø cha meï daân. Vaû Thaùi Toå boû thaàn maø ñi, naám ñaát treân moà chöa khoâ, lôøi daën doø coøn vaúng beân tai. Maø nay beä haï troán laùnh vaøo nuùi röøng, aån cö ñeå mong thoûa maõn chí mình. Nhö thaàn nghó, beä haï tính keá töï tu thì coù theå ñöôïc, coøn quoác gia xaõ taéc thì sao? Chæ ñeå lôøi daïy suoâng cho ñôøi sau, chi baèng ñem thaân mình laøm göông tröôùc cho thieân haï. Beä haï neáu khoâng nghó laïi, chuùng thaàn cuøng ngöôøi trong thieân haï ñoàng cheát ngay hoâm nay, quyeát chí khoâng trôû veà.”

Traãm thaáy Thaùi sö cuøng caùc coá laõo quaàn thaàn khoâng coù yù boû Traãm, lieàn ñem lôøi naøy toû baøy vôùi Quoác sö. Quoác sö caàm tay Traãm baûo:

“Phaøm laøm ñaáng nhaân quaân, phaûi laáy yù muoán cuûa thieân haï laøm yù muoán cuûa mình, laáy taâm cuûa thieân haï laøm taâm cuûa mình. Nay thieân haï muoán ñoùn beä haï trôû veà, beä haï khoâng veà sao ñöôïc. Song phaàn nghieân cöùu noäi ñieån, mong beä haï ñöøng xao laõng.”

Vì theá, Traãm cuøng moïi ngöôøi trôû veà kinh, mieãn cöôõng leân ngoâi. Khoaûng hôn möôøi naêm, nhöõng khi ñöôïc raûnh roãi, Traãm taäp hoïp caùc vò kyø ñöùc ñeå tham cöùu thieàn, hoûi ñaïo vaø caùc kinh Ñaïi thöøa... ñeàu nghieân cöùu qua. Traãm thöôøng ñoïc kinh Kim Cang ñeán caâu “öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm”, trong khoaûng ñeå quyeån kinh xuoáng ngaâm nga, boãng nhieân töï ngoä. Lieàn ñem sôû ngoä naøy vieát thaønh baøi ca, ñeå teân laø “Thieàn Toâng Chæ Nam”. Naêm naøy, Quoác sö töø nuùi Yeân Töû veà kinh, Traãm môøi ôû chuøa Thaéng Nghieâm, troâng coi vieäc aán baûn caùc kinh. Traãm ñem taäp saùch naøy trình Sö, Sö xem qua lieàn taùn thaùn raèng:

“Taâm chö Phaät ôû troïn nôi ñaây, sao khoâng nhaân khaéc in caùc kinh, khaéc in luoân ñeå daïy keû haäu hoïc.”

Traãm nghe lôøi naøy, sai thôï vieát chöõ chaân phöông, ra leänh khaéc baûn in. Chaúng nhöõng ñeå chæ ñöôøng meâ cho haäu theá, maø coøn muoán tieáp noái coâng lôùn caùc baäc Thaùnh nhaân ñôøi tröôùc. Vì theá töï laøm lôøi töïa naøy.

Giaûng

Qua caùc tö lieäu veà Phaät giaùo Thieàn toâng ñôøi Traàn, chuùng ta ñöôïc bieát ñöôøng loái tu thieàn ñôøi Traàn baét ñaàu töø vua Traàn Thaùi Toâng. Ngaøi laø ngöôøi laõnh ñaïo ñaát nöôùc, ñoàng thôøi laø moät oâng vua Thieàn sö. Noùi ñeán Thieàn toâng ñôøi Traàn chuùng ta caàn nhìn toång quaùt tröôùc, roài ñi vaøo phaàn chi tieát sau.

Veà ñôøi Traàn, caùc nhaø nghieân cöùu söû coù nhöõng pheâ bình khaùc nhau, vì ñöùng töøng goùc ñoä khaùc nhau. Treân goùc ñoä Khoång giaùo, caùc vua ñôøi Traàn coù loãi laø trong thaân toäc cöôùi gaû laãn nhau, laøm maát ñi tinh thaàn luaân lyù ñaïo ñöùc. Nhöng neáu nhìn qua goùc ñoä Phaät giaùo Thieàn toâng thì caùc ngaøi ôû ñòa vò vua maø coù theå tu haønh ñaït ñaïo, raát xöùng ñaùng ñeå chuùng ta hoïc hoûi. Ñaëc ñieåm cuûa caùc Thieàn sö ñôøi Traàn laø caùc ngaøi hieåu ñaïo, noùi ñöôïc vaø thöïc haønh ñöôïc. Ngaøy nay noi göông caùc ngaøi, khoâng phaûi chuùng ta chæ bieát lyù thuyeát suoâng maø phaûi thöïc haønh cho ñöôïc nhöõng ñieàu ñaõ hoïc. Hôn nöõa trong hoaøn caûnh laøm vua ñang cai trò ñaát nöôùc, choáng ngoaïi xaâm, hoaøn caûnh heát söùc khoù khaên baän roän maø caùc ngaøi vaãn nghieân cöùu Phaät giaùo vaø vaãn tu ñöôïc. Chuùng ta hieän giôø duø baän roän bao nhieâu cuõng khoâng theå so bì ñöôïc, traùi laïi coøn phaûi thaønh taâm kính baùi caùc ngaøi. Ñoù laø ñieàu chuùng toâi muoán neâu ra ñeå taát caû thaáy roõ tinh thaàn ngöôøi xöa nhö theá naøo vaø chuùng ta ngaøy nay khoâng theå saùnh baèng.

Noùi veà vua Traàn Thaùi Toâng, tröôùc heát chuùng ta phaûi hieåu qua lòch söû cuûa Ngaøi, phaàn naøy chuùng toâi coù ghi trong quyeån Thieàn Sö Vieät Nam:

“Traàn Thaùi Toâng, oâng vua Thieàn sö (1218-1277).

Traàn Thaùi Toâng teân Traàn Caûnh, con thöù cuûa Traàn Thöøa, sanh naêm Maäu Daàn nieân hieäu Kieán Gia thöù taùm (1218) trieàu Lyù. Gia theá ôû höông Töùc Maëc, phuû Thieân Tröôøng (nay laø xaõ Töùc Maëc huyeän Myõ Loäc tænh Haø Nam Ninh); oâng cha laøm ngheà ñaùnh caù. Nhôø coù coâng deïp loaïn, hoï Traàn daàn daàn coù theá löïc töø ñôøi Lyù Cao Toâng. Traàn Caûnh môùi coù taùm tuoåi ñöôïc Lyù Chieâu Hoaøng nhaän laøm choàng vaø truyeàn ngoâi cho, laáy hieäu laø Thaùi Toâng.”

Nhö vaäy vua Traàn Thaùi Toâng leân ngoâi naêm taùm tuoåi, coøn nhoû chöa bieát cai trò ñaát nöôùc, chuù laø Traàn Thuû Ñoä thay quyeàn laøm Nhieáp chaùnh. Tuy Thaùi Toâng ôû ñòa vò vua, nhöng chæ coù danh maø chöa coù thöïc.

“Naêm Thaùi Toâng leân hai möôi tuoåi, Lyù Chieâu Hoaøng möôøi chín tuoåi ñang laø Hoaøng haäu, bò Traàn Thuû Ñoä eùp Thaùi Toâng giaùng Chieâu Hoaøng laøm Coâng chuùa, laáy chò baø laø vôï Traàn Lieãu (anh ruoät Thaùi Toâng) laøm Hoaøng haäu. Lyù do, vì Thuû Ñoä noân noùng Thaùi Toâng coù con ñeå keá thöøa, maø Chieâu Hoaøng chaäm con, chò baø ñang mang thai. Traàn Lieãu phaãn uaát noåi loaïn thaùng gieâng naêm Bính Thaân (1236).”           

Ñaây laø haønh ñoäng maø caùc söû gia Nho hoïc pheâ phaùn raát nhieàu.

Theo söû naêm vua Traàn Thaùi Toâng ñöôïc hai möôi tuoåi, baø Lyù Chieâu Hoaøng môùi möôøi chín tuoåi bò giaùng xuoáng laøm Coâng chuùa, laïi ñem chò baø laø vôï Traàn Lieãu laøm Hoaøng haäu, do ñoù coù roái loaïn trong noäi boä. Ñoaïn söû naøy daãn ñeán baøi hoïc hoâm nay: Töïa Thieàn Toâng Chæ Nam.

Saùch vôû ñôøi Traàn raát nhieàu, song nhöõng tö lieäu coøn soùt laïi khoâng coù bao nhieâu. Tæ duï nhö baøi Töïa Thieàn Toâng Chæ Nam coøn laïi ñaây, töùc laø coù quyeån saùch Thieàn toâng Chæ Nam maø nay ñaõ thaát laïc. Baøi töïa naøy baèng chöõ Haùn ñích thaân vua Traàn Thaùi Toâng vieát, chuùng toâi dòch ra tieáng Vieät.

“Traãm thaàm nghó: Phaät khoâng coù nam baéc, moïi ngöôøi ñeàu coù theå tu caàu. Taùnh coù trí ngu, ñoàng saün giaùc ngoä. Vì vaäy, phöông tieän daãn duï ñaùm ngöôøi meâ, ñeå saùng toû ñöôøng taét sanh töû, laø kinh ñieån cuûa ñöùc Phaät chuùng ta. Ñaët möïc thöôùc cho ñôøi, laøm moâ phaïm ngöôøi sau, laø troïng traùch caùc baäc Thaùnh tröôùc (Toå). Cho neân Luïc Toå noùi: ‘Nhöõng baäc Thaùnh tröôùc (Toå) cuøng Ñaïi sö (Phaät) khoâng khaùc.’ Neân bieát giaùo phaùp cuûa Phaät nhôø caùc baäc Thaùnh tröôùc truyeàn baù ôû ñôøi. Nay Traãm ñaâu theå khoâng laáy traùch nhieäm caùc baäc Thaùnh tröôùc laøm traùch nhieäm cuûa mình, giaùo phaùp cuûa Phaät laøm giaùo phaùp cuûa mình.”

Trong ñoaïn naøy vua Thaùi Toâng neâu leân troïng traùch cuûa Ngaøi ñoái vôùi Phaät phaùp, töông ñöông vôùi chö Toå ngaøy xöa. Ñöùc Phaät duøng taát caû phöông tieän ñeå höôùng daãn moïi ngöôøi, duø ôû trình ñoä naøo cuõng coù theå tieán tu. Nhöng ñöùc Phaät chæ truï theá coù taùm möôi naêm roài nhaäp Nieát-baøn. Töø ñoù ñeán nay treân hai ngaøn naêm chuùng ta bieát ñöôïc Phaät phaùp laø nhôø chö Toå. Caùc ngaøi tieáp noái ngöôøi tröôùc chæ daïy ngöôøi sau, laàn hoài ñeán chuùng ta ngaøy nay. Neáu khoâng coù söï truyeàn baù ñoù thì chuùng ta khoâng bieát ñaâu maø tìm hieåu vaø thaáy ñöôïc giaùo lyù cuûa Phaät. Khi xöa chö Toå laáy vieäc truyeàn baù chaùnh phaùp laøm traùch nhieäm chaùnh, nay nhaø vua hieåu ñöôïc Phaät phaùp phaàn naøo thaáy mình cuõng coù traùch nhieäm nhö chö Toå ngaøy tröôùc.

“Laáy giaùo phaùp cuûa Phaät laøm giaùo phaùp cuûa mình” töùc laø ñöùc Phaät duøng chaùnh phaùp giaùo hoùa moïi ngöôøi vaø mình ñang ñöôïc haáp thuï thì chaùnh phaùp cuûa Phaät ñaõ chuyeån thaønh nhö cuûa mình. Töø ñoù tieáp noái truyeàn cho ngöôøi sau, ñoù laø troïng traùch cuûa chö Toå, ñoù cuõng laø baûn yù cuûa nhaø vua, Ngaøi töï ñaët traùch nhieäm phaûi laøm sao truyeàn baù chaùnh phaùp ñeán maõi sau naøy.

“Vaû laïi, thuôû Traãm coøn nieân thieáu coù chuùt ít hieåu bieát, vöøa nghe lôøi daïy cuûa Thieàn sö thì taâm tö loùng laëng, boãng döng thanh tònh; neân ñeå taâm nôi noäi giaùo, tham cöùu Thieàn toâng, doác loøng tìm thaày, chí thaønh moä ñaïo. Tuy yù hoài höôùng ñaõ naåy maàm, maø cô caûm xuùc chöa thaáu suoát.”

Ñaây noùi veà vua Traàn Thaùi Toâng luùc coøn beù khoaûng möôøi hai tuoåi, hieåu bieát chuùt ít, nhaân nghe lôøi daïy cuûa Thieàn sö, taâm Ngaøi lieàn loùng laëng. So laïi chuùng ta ngaøy nay hieåu bieát raát nhieàu, raát ñaày ñuû maø nghe lôøi daïy cuûa Thieàn sö, taâm mình coù laéng ñöôïc chuùt naøo khoâng? Do taâm Ngaøi loùng laëng, neân lieàn an oån thanh tònh. Töø ñoù Ngaøi phaùt taâm tìm hieåu noäi giaùo, nghieân cöùu kinh ñieån vaø tham cöùu Thieàn toâng. Ngaøi heát loøng tìm thaày vaø chí thaønh moä ñaïo.

“Tuy yù hoài höôùng ñaõ naåy maàm, maø cô caûm xuùc chöa thaáu suoát.” Thay vì höôùng theo duïc laïc theá gian, nhaø vua xoay laïi höôùng veà kinh ñieån cuûa Phaät vaø hoïc hoûi nôi caùc Thieàn sö, nhöng chöa ñöôïc söï chæ daïy ñeå môû saùng con maét ñaïo.

“Naêm möôøi saùu tuoåi, Thaùi haäu ñaõ chaùn coõi ñôøi, Traãm naèm rôm goái ñaát, khoùc ra maùu maét, ñau ñôùn naùt loøng; ngoaøi noãi ñau buoàn naøy, ñaâu raûnh nghó vieäc khaùc. Chæ vaøi naêm sau, Thaùi toå Hoaøng ñeá cuõng baêng haø. Loøng thöông meï chöa nguoâi, noãi xoùt cha caøng thoáng thieát, buoàn thaûm traøn treà khoù beà deïp ñöôïc. Traãm nghó: Coâng cha meï ñoái vôùi con, nuoâi naáng voã veà khoâng thieáu ñieàu gì, duø con phaûi xöông tan thòt naùt vaãn chöa ñuû ñaùp ñeàn trong muoân moät. Huoáng nöõa, Thaùi toå Hoaøng ñeá khai cô laäp nghieäp raát ñoãi gian nan, trò nöôùc giuùp ñôøi caøng heä troïng. Ngöôøi ñem ñaát nöôùc giao cho ta khi coøn thô aáu, khieán ta ngaøy ñeâm canh caùnh khoâng chuùt thaûnh thôi. Ta loøng rieâng töï baûo: Treân ñaõ khoâng coøn cha meï ñeå töïa nöông, döôùi ngaïi chaúng xöùng loøng daân mong ñôïi. Phaûi laøm sao ñaây? Ta suy ñi nghó laïi: Chi baèng lui veà ôû choán nuùi röøng, tìm hoïc Phaät phaùp ñeå hieåu roõ vieäc lôùn sanh töû, laáy ñoù ñeàn ñaùp coâng ôn cha meï, chaúng hay hôn sao? Theá laø chí Traãm ñaõ quyeát ñònh.”

Naêm möôøi saùu tuoåi vua Traàn Thaùi Toâng maát meï, Ngaøi dieãn taû noãi ñau loøng raát laø thoáng thieát, naøo laø naèm rôm goái ñaát, khoùc ra maùu maét, ñau ñôùn naùt loøng. Vaøi naêm sau cha Ngaøi laïi maát, noãi xoùt cha caøng thoáng thieát, buoàn thaûm traøn treà, khoù beà deïp ñöôïc. Cha meï maát sôùm, maø chöa ñeàn ñaùp ñöôïc coâng ôn, Ngaøi raát laø buoàn khoå.

Nhaø vua laïi nghó: “Thaùi toå Hoaøng ñeá khai cô laäp nghieäp raát ñoãi gian nan.” Ñaây laø lôøi toân xöng ngaøi Traàn Thöøa luùc ñoù laøm quan ñôøi Lyù, coù coâng giuùp vua deïp loaïn. Nay Traàn Thaùi Toâng leân ngoâi neân toân xöng cha laø Thaùi toå Hoaøng ñeá. Nhaø Traàn vì coù coâng caàm quaân deïp loaïn, neân ñöôïc nhaø Lyù troïng duïng cho ôû trong cung vaø phong chöùc lôùn. Do ñoù ngaøi Traàn Caûnh ñöôïc ñem vaøo cung ñeå keá thöøa ngoâi nhaø Lyù. Vaäy ngaøi Traàn Caûnh leân ngoâi laø do coâng lao khai cô laäp nghieäp raát laø gian khoå cuûa oâng cha. Nay ñöôïc giaøu sang quyeàn theá laõnh ñaïo caû ñaát nöôùc, Ngaøi nhôù coâng ôn cha meï saâu daày, daàu cho tan thaân maát maïng cuõng khoâng ñeàn ñaùp ñöôïc. Giôø ñaây nhaø vua coøn nhoû tuoåi maø phaûi laõnh ñaïo toaøn quoác khoâng bieát coù ñuû khaû naêng ñeå ñaûm ñang traùch nhieäm hay khoâng, neân Ngaøi môùi nghó:

“Ta loøng rieâng töï baûo: Treân ñaõ khoâng coøn cha meï ñeå töïa nöông, döôùi ngaïi chaúng xöùng loøng daân mong ñôïi. Phaûi laøm sao ñaây?” Treân ñaõ maát cha meï, döôùi laïi e khoâng laøm troøn boån phaän ñoái vôùi daân, baây giôø phaûi laøm sao? Ngaøi nghó ra keá duy nhaát:

“Ta suy ñi nghó laïi: Chi baèng lui veà ôû choán nuùi röøng, tìm hoïc Phaät phaùp ñeå hieåu roõ vieäc lôùn sanh töû, laáy ñoù ñeàn ñaùp coâng ôn cha meï, chaúng hay hôn sao?”

Ngaøi laø vua maø suy gaãm nhö vaäy, giuùp cho chuùng ta theâm moät söùc maïnh treân ñöôøng tu. Ngaøi khoâng daùm nghó mình gaùnh vaùc vieäc nöôùc ñeå ñeàn ôn cha meï, maø nghó chæ coù ñi tu, hieåu roõ vieäc lôùn sanh töû môùi ñuû ñeàn ñaùp coâng ôn cha meï. Ngaøi nhìn vaø hieåu Phaät phaùp raát saâu, neân Ngaøi quyeát ñònh ñi tu. “Theá laø chí Traãm ñaõ quyeát ñònh.”

“Ñeâm muøng ba thaùng tö naêm Bính Thaân, nieân hieäu Thieân ÖÙng Chính Bình thöù naêm, Traãm ñoåi y phuïc ñi ra khoûi cöûa cung, baûo taû höõu raèng: ‘Traãm muoán ñi daïo ñeå ngaàm nghe lôøi daân, bieát ñöôïc chí daân, môùi hieåu thaáu noãi khoù khaên cuûa hoï.’ Baáy giôø taû höõu theo Traãm khoâng quaù baûy taùm ngöôøi. Giôø hôïi ñeâm aáy, Traãm côõi moät ngöïa laëng leõ ra ñi; sang soâng thaúng veà höôùng ñoâng, môùi noùi thaät loøng cho taû höõu bieát. Taû höõu ngaïc nhieân, taát caû ñeàu khoùc. Giôø meïo hoâm sau, ñeán beán ñoø Ñaïi Than, beân nuùi Phaû Laïi, sôï coù ngöôøi bieát, Traãm laáy aùo che maët qua soâng, ñi taét theo ñöôøng nuùi. Ñeán toái vaøo nghæ chuøa Taêng Giaùc Haïnh, ñôïi saùng laïi ñi. Leo treøo laën loäi, nuùi hieåm suoái saâu, ngöïa moûi meät khoâng theå tieán leân ñöôïc; Traãm beøn boû ngöïa vin vaùch ñaù maø laàn böôùc, ñeán giôø muøi môùi tôùi söôøn nuùi Yeân Töû.”

Khi ñaõ quyeát chí, Ngaøi lieàn laëng leõ ra ñi luùc ban ñeâm. Töø trong cung caám ñi ra raát khoù, neân Ngaøi phaûi thay ñoåi y phuïc vaø daãn theo moät ít keû taû höõu, giaû noùi laø ñi ñeå thaàm nghe lôøi than oaùn cuûa daân, ñeå bieát roõ noãi khoå cuûa hoï. Thaày troø aâm thaàm ra ñi, theo höôùng ñoâng ñi thaúng veà phía nuùi Yeân Töû. Qua khoûi soâng Ngaøi môùi noùi thaät vôùi taû höõu laø Ngaøi ñi leân nuùi tu vaø cho taát caû trôû veà, moïi ngöôøi ñeàu khoùc. Moät mình moät ngöïa ra ñi, saùng hoâm sau Ngaøi ñeán beán ñoø Ñaïi Than, laáy aùo che maët qua soâng, ñi taét theo ñöôøng nuùi. Nôi naøo meät moûi, Ngaøi döøng nghæ, ñeán toái nghæ laïi chuøa Taêng Giaùc Haïnh^{(Chuøa Taêng Giaùc Haïnh laø chuøa cuûa chö Taêng, teân chuøa laø Giaùc Haïnh.)}, saùng laïi ra ñi. Leo treøo laën loäi, khi ñeán gaàn nuùi Ngaøi phaûi boû ngöïa theo vaùch ñaù maø laàn böôùc. Ñöôøng ñi heát söùc khoù khaên hieåm trôû, Ngaøi chòu bao nhieâu gian khoå nhö vaäy coát leân ñeán nuùi Yeân Töû ñeå hoïc ñaïo, vì nuùi naøy ñöôïc noåi danh laø coù nhieàu Thieàn sö ñaéc ñaïo. Theá neân ngöôøi tu muoán cho coù coâng haïnh vaø thaáu hieåu ñaïo ñöùc thöôøng phaûi leân nuùi Yeân Töû tìm thaày. Laïi nöõa Ngaøi laø vua, muoán yeân tu caàn phaûi troán ñi xa môùi traùnh khoûi bò phaùt giaùc vaø môøi trôû veà trieàu ñình. Nuùi Yeân Töû caùch xa thaønh Thaêng Long maáy traêm caây soá, moät ñoaïn ñöôøng khaù daøi chaéc khoâng ai tìm ñeán ñöôïc. Nhöng khoâng ngôø vaãn coù ngöôøi tìm ñeán!

“Saùng hoâm sau Traãm treøo thaúng leân ñænh nuùi, tham kieán vò Ñaïi Sa-moân Quoác sö Truùc Laâm. Quoác sö vöøa thaáy Traãm möøng rôõ, ung dung baûo: “Laõo taêng ôû laâu nôi sôn daõ, xöông cöùng maët gaày, aên rau ñaéng caén haït deû, uoáng nöôùc suoái, daïo caûnh röøng, loøng nhö maây noåi theo gioù ñeán ñaây. Nay beä haï boû ngoâi nhaân chuû, nghó ñeán nôi queâ heøn röøng nuùi, chaúng hay beä haï mong caàu ñieàu gì maø ñeán ñaây?”

Saùng hoâm sau nhaø vua leân ñeán ñænh nuùi gaëp vò Ñaïi Sa-moân Quoác sö Truùc Laâm. Saùch khaùc ñeå teân laø Quoác sö Phuø Vaân, coù leõ do Ngaøi noùi raèng: “Laõo taêng ôû laâu nôi sôn daõ, xöông cöùng maët gaày, aên rau ñaéng caén haït deû, uoáng nöôùc suoái, daïo caûnh röøng loøng nhö maây noåi...” Maây noåi töùc laø phuø vaân, vì vaäy sau goïi hieäu Quoác sö laø Phuø Vaân. Ngöôøi tu ôû nuùi röøng thì xöông cöùng maët gaày, aên rau ñaéng caén haït deû, maø loøng theânh thang khoâng dính maéc nhö maây noåi. Ñaây laø dieãn taû tinh thaàn cuûa Quoác sö Truùc Laâm, loøng theânh thang khoâng coù gì troùi buoäc ñöôïc. Nhìn laïi chuùng ta ngaøy nay, aên cheùn boät chieàu maø ñaõ thôû than, ôû caûnh nuùi röøng maø loøng coøn dính maéc, thaät khoâng xöùng ñaùng chuùt naøo!

Quoác sö laïi noùi tieáp: “Nay beä haï boû ngoâi nhaân chuû, nghó ñeán nôi queâ heøn röøng nuùi, chaúng hay beä haï mong caàu ñieàu gì maø ñeán ñaây?”

“Traãm nghe noùi, hai haøng nöôùc maét töï traøn, ñaùp laïi Sö raèng: ‘Traãm coøn thô aáu voäi maát hai thaân, bô vô ñöùng treân só daân khoâng choã nöông töïa. Laïi nghó söï nghieäp caùc baäc ñeá vöông ñôøi tröôùc, thònh suy khoâng thöôøng, cho neân Traãm ñeán nuùi naøy chæ caàu laøm Phaät, chôù khoâng caàu gì khaùc.”

Vua Thaùi Toâng quyeát chí ñeán ñaây chæ caàu thaønh Phaät, chôùù khoâng caàu gì khaùc gioáng nhö Luïc Toå thuôû tröôùc. Taïi sao khi Quoác sö hoûi, nhaø vua laïi khoùc, hai haøng nöôùc maét töï traøn, chaéc Ngaøi coù taâm söï uaån khuùc chi ñaây?

Trong söû ôû ñoaïn tröôùc, chuùng ta ñöôïc bieát oâng Traàn Thuû Ñoä eùp vua Thaùi Toâng phaûi pheá boû Hoaøng haäu Chieâu Thaùnh, giaùng laøm Coâng chuùa, laïi eùp laáy ngöôøi chò cuûa Coâng chuùa ñang laø vôï cuûa Traàn Lieãu (anh ruoät Traàn Thaùi Toâng), ñem veà laøm Hoaøng haäu. Ñoái vôùi ngöôøi haïnh toát bieát ñaïo maø phaûi laøm vieäc khoâng hôïp ñaïo lyù naøy, nhaø vua raát laø ñau ñôùn, khoâng theå naøo ngoài yeân ñöôïc. Nhöng ôû ñaây vôùi Quoác sö Ngaøi chæ neâu lyù do laø vì maát meï maát cha, khoâng nôi nöông töïa vaø nghó mình khoâng xöùng ñaùng ñeå cho muoân daân troâng ñôïi, coøn lyù do thaàm kín Ngaøi noùi ra khoâng ñöôïc, neân khi môû mieäng laø traøn nöôùc  maét, ñau ñôùn naùt loøng. Ñoïc tôùi ñaây chuùng ta môùi thaám noãi ñau cuûa Ngaøi, laøm vua maø bò eùp buoäc,  khoâng caõi laïi ñöôïc neân chæ coøn chuyeän ñi tu laø troøn hôn heát, khoûi bò tieáng xaáu, cuõng khoûi bò noãi khoå taâm ray röùt. Theá neân Ngaøi quyeát chí ñi tu ñeå ñeàn ôn cha meï, xong boån phaän mình khoâng bò ai pheâ bình cheâ traùch.

Khi nghe nhaø vua thöa nhö vaäy, Quoác sö baûo: “Trong nuùi voán khoâng coù Phaät, Phaät chæ ôû trong taâm. Taâm laëng maø bieát goïi laø chaân Phaät. Nay beä haï neáu ngoä taâm naøy thì töùc khaéc thaønh Phaät, khoâng nhoïc tìm caàu beân ngoaøi.”

Ñaây laø caâu chæ thaúng khoâng giaáu gieám chuùt naøo. Nhaø vua leân nuùi ñeå caàu laøm Phaät, maø Phaät ôû ñaâu? Phaät khoâng phaûi ôû trong nuùi maø ôû ngay nôi taâm. Taâm laëng leõ maø haèng bieát ñoù laø chaân Phaät, Phaät thaät. Nhaän ñöôïc taâm naøy töùc khaéc thaønh Phaät, nghóa laø ngay ñoù bieát mình coù Phaät, chôù khoâng phaûi lieàn thaønh Phaät vôùi ñuû thaàn thoâng dieäu duïng. Khoâng nhoïc tìm caàu beân ngoaøi laø chæ thaúng Phaät nôi Ngaøi roài.

Qua caâu chuyeän ñoái ñaùp giöõa vua Traàn Thaùi Toâng vaø Quoác sö, chuùng ta thaáy noãi ñau ñôùn cuûa moät oâng vua phaûi boû ngai vaøng leân nuùi xin tu vaø lôøi cuûa vò Quoác sö ngoä ñaïo, Ngaøi khoâng noùi quanh co maø chæ thaúng choã toät cuøng cho ngöôøi caàu ñaïo. 

Nhaø vua töôûng ñöôïc an oån tu haønh, khoâng ngôø laïi gaëp khoù khaên.

“Baáy giôø oâng chuù Traàn Coâng, ngöôøi em hoï maø tieân quaân gôûi gaém ñöùa con coâi, sau khi tieân quaân boû theá gian vaø quaàn thaàn, Traãm phong laøm Thaùi sö tham döï quoác chính. Nghe tin Traãm troán ñi, oâng lieàn sai taû höõu ñi moïi nôi doø tìm tung tích, roài cuøng ngöôøi trong nöôùc leân ñeán nuùi naøy. Gaëp Traãm, oâng thoáng thieát noùi:

“Thaàn nhaän söï uûy thaùc cuûa tieân quaân, toân beä haï laøm chuùa thaàn daân. Loøng daân troâng ñôïi ôû beä haï nhö con nhoû mong ñôïi cha meï. Huoáng nöõa, ngaøy nay caùc coá laõo trong trieàu ñeàu laø beà toâi thaân thuoäc, daân chuùng só thöù ai cuõng vui veû phuïc tuøng. Cho ñeán ñöùa beù leân baûy cuõng bieát beä haï laø cha meï daân. Vaû Thaùi toå boû thaàn maø ñi, naám ñaát treân moà chöa khoâ, lôøi daën doø coøn vaúng beân tai. Maø nay beä haï troán laùnh vaøo nuùi röøng, aån cö ñeå mong thoûa maõn chí mình. Nhö thaàn nghó, beä haï tính keá töï tu thì coù theå ñöôïc, coøn quoác gia xaõ taéc thì sao? Chæ ñeå lôøi daïy suoâng cho ñôøi sau, chi baèng ñem thaân mình laøm göông tröôùc cho thieân haï. Beä haï neáu khoâng nghó laïi, chuùng thaàn cuøng ngöôøi trong thieân haï ñoàng cheát ngay hoâm nay, quyeát chí khoâng trôû veà. ”

Vua Traàn Thaùi Toâng bò ñaët trong theá baát khaû khaùng. Giaû söû vua coù quyeát chí tu maø quaàn thaàn cuøng caùc boâ laõo keùo leân nuùi ñoøi cheát ngay taïi ñoù neáu nhaø vua khoâng chòu trôû veà kinh, thöû hoûi laøm sao Ngaøi yeân tu cho ñöôïc? Thaät laø ñieàu kieän heát söùc khoù khaên.

OÂng Traàn Thuû Ñoä leân ñeán nuùi gaëp ñöôïc nhaø vua noùi thaät thoáng thieát. OÂng nhaän söï uûy thaùc cuûa tieân quaân töùc laø cuûa ngaøi Traàn Thöøa, toân ngaøi Traàn Caûnh leân laøm chuùa thaàn daân khi môùi taùm tuoåi. Ñeán baây giôø nhaø vua hai möôi tuoåi ñöôïc daân chuùng tin töôûng troâng ñôïi coi nhö cha meï. Laïi nöõa ngaøy nay caùc coá laõo trong trieàu ñeàu laø baày toâi thaân thuoäc, töùc laø chæ nhöõng vò quan lôùn tuoåi trong trieàu uûng hoä nhaø vua ñeàu laø doøng hoï nhaø Traàn, coøn taát caû ngöôøi daân ñeàu troâng ñôïi phuïc tuøng.

“Vaû laïi Thaùi toå boû thaàn maø ñi, naám ñaát treân moà chöa khoâ, lôøi daën doø coøn vaúng beân tai. Maø nay beä haï troán laùnh vaøo nuùi röøng, aån cö ñeå mong thoûa maõn chí mình.”

Lôøi oâng Traàn Thuû Ñoä raát tha thieát. Ngöôøi anh laø ngaøi Traàn Thöøa vöøa maát, ñaát moà chöa khoâ. Nhaø vua maát meï luùc möôøi saùu tuoåi, maát cha khoaûng möôøi taùm tuoåi, ñeán naêm nay hai möôi tuoåi laïi tính chuyeän ñi tu, neân noùi ñaát treân moà cha chöa khoâ.

OÂng laïi noùi tieáp: “Nhö thaàn nghó, beä haï tính keá töï tu thì coù theå ñöôïc, coøn quoác gia xaõ taéc thì sao?” Rieâng nhaø vua ñi tu thì coù theå ñöôïc, nhöng traùch nhieäm laøm vua thì sao? Quoác gia xaõ taéc giao cho ai? Ñaây laø moät caâu hoûi laøm nhaø vua roái trí.

Keá oâng laïi traùch: “Chæ ñeå lôøi daïy suoâng cho ñôøi sau, chi baèng ñem thaân mình laøm göông tröôùc cho thieân haï.” Neáu nhaø vua ñi tu, roài ñem nhöõng lôøi daïy cuûa Phaät vaø chö Toå ra nhaéc nhôû, thì oâng Traàn Thuû Ñoä cho ñoù laø nhöõng lôøi daïy suoâng, khoâng thöïc teá. Chi baèng laøm vua, laáy thaân mình, laáy taøi ñöùc mình laøm göông ñeå daïy daân, höôùng daãn daân, ñoù môùi laø cuï theå, môùi laø thöïc teá hôn. Nghe ñeán ñaây nhaø vua ruûn chí, thaät laø khoù xöû.

OÂng laïi noùi theâm moät caâu cuoái, khieán nhaø vua phaûi chòu thua: “Neáu beä haï khoâng chòu veà, chuùng thaàn cuøng ngöôøi trong thieân haï ñoàng cheát ngay hoâm nay, quyeát chí khoâng trôû veà.” Caâu noùi quyeát lieät naøy laøm nhaø vua khoâng coøn caùch gì thoái thaùc ñöôïc.

Ñeán ñaây vua Traàn Thaùi Toâng môùi keå:

“Traãm thaáy Thaùi sö cuøng caùc coá laõo quaàn thaàn khoâng coù yù boû Traãm, lieàn ñem lôøi naøy toû baøy vôùi Quoác sö. Quoác sö caàm tay Traãm baûo:

“Phaøm laøm ñaáng nhaân quaân, phaûi laáy yù muoán cuûa thieân haï laøm yù muoán cuûa mình, laáy taâm cuûa thieân haï laøm taâm cuûa mình. Nay thieân haï muoán ñoùn beä haï trôû veà, beä haï khoâng veà sao ñöôïc. Song phaàn nghieân cöùu noäi ñieån, mong beä haï ñöøng xao laõng. ”

Lôøi daïy cuûa Quoác sö raát laø thaáu ñaùo. Phaøm laøm vua phaûi laáy yù muoán cuûa thieân haï laøm yù muoán cuûa mình, nhaø vua laøm vieäc gì khoâng vì quyeàn lôïi rieâng tö maø phaûi hôïp vôùi söï mong moûi cuûa ngöôøi daân. Laáy taâm thieân haï laøm taâm cuûa mình, loøng daân troâng ñôïi ñieàu gì, nhaø vua phaûi laøm sao cho daân ñöôïc thoûa maõn, nhö vaäy môùi thaät laø moät ñaáng minh quaân, moät vò vua chaân chaùnh.

“Nay thieân haï muoán ñoùn beä haï trôû veà, beä haï khoâng veà sao ñöôïc.” YÙ muoán cuûa daân laø ñoùn nhaø vua trôû veà, thì thoâi vua phaûi trôû veà. “Song phaàn nghieân cöùu noäi ñieån, mong beä haï ñöøng xao laõng.” Quoác sö laïi daën doø, tuy veà laøm vua nhöng Ngaøi nhôù ñöøng queân phaàn nghieân cöùu kinh ñieån tu haønh.

“Vì theá, Traãm cuøng moïi ngöôøi trôû veà kinh, mieãn cöôõng leân ngoâi. Khoaûng hôn möôøi naêm, nhöõng khi ñöôïc raûnh roãi, Traãm taäp hoïp caùc vò kyø ñöùc ñeå tham cöùu thieàn, hoûi ñaïo vaø caùc kinh Ñaïi thöøa... ñeàu nghieân cöùu qua. Traãm thöôøng ñoïc kinh Kim Cang ñeán caâu ‘öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm’, trong khoaûng ñeå quyeån kinh xuoáng ngaâm nga, boãng nhieân töï ngoä. Lieàn ñem sôû ngoä naøy vieát thaønh baøi ca, ñeå teân laø ‘Thieàn toâng Chæ Nam.”

Khi trôû veà kinh, Ngaøi leân ngoâi vua moät caùch mieãn cöôõng, khoâng coù chuùt gì thích thuù. Trong khoaûng hôn möôøi naêm, töø hai möôi tuoåi ñeán luùc ba möôi maáy tuoåi, nhöõng khi raûnh roãi Ngaøi môøi caùc Thieàn sö ñaày ñuû ñöùc haïnh ñeán ñeå hoûi ñaïo vaø tham cöùu veà Thieàn, Ngaøi hoïc vaø nghieân cöùu qua caùc kinh ñieån Ñaïi thöøa. Khi ñoïc kinh Kim Cang ñeán caâu “öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm”, Ngaøi ñeå quyeån kinh xuoáng, ngaâm nga caâu aáy töùc laø laäp ñi laäp laïi ñoâi ba laàn, boãng nhieân Ngaøi ngoä. Taïi sao Ngaøi laäp ñi laäp laïi ñoâi ba laàn? Vì Ngaøi ñaõ ñoïc kinh Phaùp Baûo Ñaøn, bieát Luïc Toå ngoä nôi caâu naøy, neân khi ñoïc ñeán ñaây Ngaøi chuù taâm, ñeå quyeån kinh xuoáng vaø nhaåm ñi nhaåm laïi caâu aáy, boãng döng Ngaøi ngoä. Choã ngoä cuûa Ngaøi vaø choã ngoä cuûa Luïc Toå gioáng nhau hay khaùc nhau?

Noùi veà Luïc Toå, coù hai laàn ngoä. Laàn ngoä thöù nhaát: Khi gaùnh cuûi ñem ra chôï baùn, Luïc Toå ñi ngang moät caên nhaø nghe coù ngöôøi tuïng kinh Kim Cang, ñeán caâu “öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm”, boãng döng Ngaøi ngoä. Ngaøi môùi hoûi ngöôøi tuïng: Kinh ñoù teân gì, phaùt xuaát töø ñaâu? Ñöôïc bieát ñoù laø kinh Kim Cang, do Nguõ toå Huyønh Mai daïy thoï trì. Caâu kinh Ngaøi ngoä, noùi cho ñuû laø: “Baát öng truï saéc sanh taâm, baát öng truï thanh höông vò xuùc phaùp sanh taâm, öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm.” Luïc Toå phaùt taâm ñi tu, gôûi meï giaø ôû laïi roài thaúng ñeán Huyønh Mai tìm Nguõ Toå. Gaëp ñöôïc Nguõ Toå roài Ngaøi ôû coâng quaû trong nhaø truø cho ñeán taùm thaùng...

Laàn ngoä thöù hai: Moät ñeâm Nguõ Toå baûo Luïc Toå leân thaát vaø giaûng kinh Kim Cang cho Ngaøi nghe. Ñeán caâu: baát öng truï saéc sanh taâm... öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm, Luïc Toå lieàn ñaïi ngoä, môùi noùi lôùn leân raèng:

            Ñaâu ngôø taùnh mình voán töï thanh tònh,

            Ñaâu ngôø taùnh mình voán khoâng sanh dieät,          

            Ñaâu ngôø taùnh mình voán töï ñaày ñuû,         

            Ñaâu ngôø taùnh mình voán khoâng dao ñoäng,

            Ñaâu ngôø taùnh mình hay sanh muoân phaùp.

Ngang ñoù Nguõ Toå truyeàn y baùt cho Ngaøi laøm vò Toå ñôøi thöù saùu.

Nhö vaäy Luïc Toå ngoä laàn ñaàu Ngaøi phaùt taâm ñi tu, ngoä laàn sau Ngaøi ñöôïc truyeàn y truyeàn y baùt. Tuy cuøng moät caâu kinh maø laàn ngoä tröôùc khaùc laàn ngoä sau, laàn tröôùc goïi laø giaûi ngoä hay tieåu ngoä, laàn sau goïi laø chöùng ngoä hay trieät ngoä hay ñaïi ngoä. Khi môùi ñi tu Luïc Toå ñeán vôùi Nguõ Toå, Toå hoûi: OÂng laø ngöôøi mieàn Nam queâ muøa, ñeán ñaây caàu vaät gì? Ngaøi ñaùp: Caàu thaønh Phaät. Toå hoûi: Ngöôøi daân queâ muøa nhö oâng laøm sao thaønh Phaät ñöôïc? Ngaøi ñaùp: Ngöôøi tuy coù nam baéc, nhöng Phaät taùnh khoâng coù nam baéc. Ñaây laø Luïc Toå ñaõ giaûi ngoä roài, thaáy roõ mình coù Phaät neân môùi ñoái ñaùp ñöôïc. Nguõ Toå bieát ngöôøi naøy coù khaû naêng neân môùi baûo xuoáng nhaø truø ñi. Sau ñoù Luïc Toå coù laøm baøi keä: “…Baûn lai voâ nhaát vaät…” v.v...

Giaûi ngoä laø coù khaû naêng bieát ñöôïc mình coù Phaät, bieát ñöôïc lyù ñaïo raát thaâm saâu, song phieàn naõo chöa heát. Nhö ôû Thieàn vieän ñaây thænh thoaûng cuõng coù moät ít ngöôøi giaûi ngoä nhöng phieàn naõo vaãn coøn, chöa ñöôïc trieät ngoä nhö laàn thöù hai cuûa Luïc Toå, tuy coù khaû naêng thaáy bieát ñuùng nhö thaät, nhöng haønh chöa ñuùng, vì coøn phieàn naõo! Môùi giaûi ngoä maø töôûng trieät ngoä laø laàm. Tröôøng hôïp vua Thaùi Toâng khi ngaâm nga caâu kinh, boãng nhieân töï ngoä, ñaây laø töông ñöông vôùi choã ngoä ban ñaàu cuûa Luïc Toå. Nhaø vua ngoä roài bieát mình coù Phaät, tin ñieàu ñoù roõ raøng neân Ngaøi vieát quyeån Thieàn toâng Chæ Nam, ñeå noùi leân söï thaáy bieát cuûa Ngaøi. Chuùng ta phaûi hieåu choã ngoä naøy môùi thaáu ñöôïc yù saâu xa cuûa ngöôøi tu Thieàn, neáu khoâng, nghe noùi ngoä laø quaù hay roài, maø sao laâu laâu cuõng coøn dôû. Trong nhaø Thieàn thöôøng noùi tieåu ngoä thì nhieàu voâ soá, laâu laâu ngoä moät ít, coøn ñaïi ngoä thì ñoâi ba phen. Tieåu ngoä laø saùng leân nhöõng vaán ñeà nhoû, coøn saùng leân vieäc lôùn goïi laø ñaïi ngoä.

Nhìn roäng ra, trong kinh Kim Cang ngaøi Tu-boà-ñeà hoûi Phaät: Ngöôøi phaùt taâm Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc, laøm sao haøng phuïc ñöôïc taâm, laøm sao an truï ñöôïc taâm? Phaät daïy: Baát öng truï saéc sanh taâm, baát öng truï thanh höông vò xuùc phaùp sanh taâm, öng voâ sôû truï nhi sanh kyø taâm. Töùc laø muoán haøng phuïc taâm mình ñeå thaønh taâm Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc, thì khoâng neân truï nôi saéc, khoâng neân truï nôi thanh höông vò xuùc phaùp (nghóa laø khoâng neân truï nôi saùu traàn). Vaäy phaûi laøm sao? Neân khoâng choã truï maø sanh taâm Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc, töùc laø khoâng neân dính maéc saùu traàn maø phaùt taâm Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc. Thaâm nhaäp ñöôïc lyù naøy neân vua Traàn Thaùi Toâng môùi soaïn thaønh baøi Saùu thôøi Saùm hoái, ñoù laø saùm hoái saùu caên. Theá neân troïng taâm cuûa söï tu laø ñöøng dính maéc saùu traàn thì taâm an truï, taâm an truï töùc laø taâm Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc.

Hieän nay Taêng Ni hay Phaät töû thöû troïn moät ngaøy ñöøng dính saùu traàn thì taâm coù an khoâng? Khoâng dính saùu traàn thì taâm töï an roài! Neáu coøn chaïy theo traàn naøy dính maéc traàn kia, nhö khæ vöôïn buoâng nhaùnh naøy chuïp nhaùnh khaùc thì taâm ñaâu coù an. An truï laø khoâng dính saùu traàn, thì saùu traàn ñaâu coù quyeàn gì xaâm phaïm ñeán mình! Mình laø mình noù laø noù, mình ôû ñaây, noù ôû ngoaøi kia. Nhö saéc ôû ngoaøi con maét, mình ngoù lô thì khoâng dính maéc, nhö tieáng ngöôøi noùi, mình nghe roài buoâng ñöøng baùm vaøo, thì saéc thanh ñaâu coù xaâm phaïm ñeán chuùng ta ñöôïc. Chæ vì maét dính vôùi saéc traàn, tai dính vôùi thanh traàn... neân chuùng ta bò saùu traàn loâi keùo ñaém chìm trong sanh töû ñôøi ñôøi kieáp kieáp. Ngay baây giôø ñöøng dính saùu traàn thì taâm Voâ thöôïng Chaùnh ñaúng Chaùnh giaùc, töùc taâm Phaät hieän ra. Traùi laïi neáu coøn dính maéc thì taâm chuùng sanh hieän ra. Dính maéc laø chuùng sanh, khoâng dính maéc laø Phaät, Phaät vôùi chuùng sanh gaàn keà nhau. Nhö vaäy chuùng ta thaáy vieäc tu heát söùc laø ñôn giaûn, khoâng phaûi gian lao cöïc khoå gì.

Choã daïy tu cuûa Luïc Toå khi tröôùc vaø cuûa vua Traàn Thaùi Toâng gaàn ñaây raát gaàn vôùi nhau. Trong kinh Phaùp Baûo Ñaøn, troïng taâm Luïc Toå daïy tu laø phaûi öùng duïng ba caùi Voâ: moät laø Voâ nieäm vi toâng, hai laø Voâ töôùng vi theå, ba laø Voâ truï vi baûn.

Voâ nieäm vi toâng, töùc laø maét thaáy saéc, tai nghe tieáng, muõi ngöûi muøi v.v... maø khoâng khôûi nieäm chaïy theo, chôù khoâng phaûi ngoài moät choã ñeø noù xuoáng thaønh voâ nieäm. Ñoái vôùi saùu traàn khoâng coù nieäm chaïy theo, phaùp tu naøy raát gaàn vôùi choã saùu caên khoâng dính maéc saùu traàn, vì khôûi nieäm môùi dính maéc phaûi khoâng? Theá neân Toå daïy voâ nieäm laø chuû cuûa söï tu.

Voâ töôùng vi theå laø gì? Theå cuûa muoân söï muoân vaät laø khoâng coù töôùng. Thaáy trieät theo tinh thaàn Baùt-nhaõ thì caùc phaùp taùnh khoâng, duyeân hôïp huyeãn coù. Söï vaät coù hình töôùng laø töø nhaân duyeân keát hôïp, neân khoâng coù töï theå. Noùi caùc phaùp taùnh khoâng töùc laø khoâng coù töôùng thaät. Vaäy muoán khoâng daáy nieäm chaïy theo saùu traàn, thì phaûi thaáy saùu traàn chæ laø giaû töôùng, laø töôùng khoâng. Bieát ñöôïc töôùng khoâng laø thaáy ñöôïc theå cuûa caùc phaùp.

Voâ truï vi baûn (Truï laø dính maéc). Khoâng dính maéc saùu traàn laø goác cuûa söï tu. Neáu kheùo tu töøng ngaøy töøng giôø ñöøng dính maéc saùu traàn, thì taâm mình hoaøn toaøn thanh tònh an oån, Phaät baûo ñoù laø truï taâm, ñoù laø taâm Boà-ñeà.

Nhö vaäy choã nhìn cuûa Luïc Toå khi tröôùc, vaø cuûa ngaøi Traàn Thaùi Toâng sau naøy tuy caùch maáy traêm naêm maø ñaõ coù choã gaàn nhau. Cho neân ngöôøi tu khi ngoä roài duø laø traêm ngaøn vò, nhöng lôøi noùi ñeàu khoâng sai bieät.

Ñoïc ñoaïn naøy chuùng ta thaáy ngaøi Traàn Thaùi Toâng tuy laø vua maø ñaõ giaûi ngoä ñöôïc lyù ñaïo, ngaøi ñem choã sôû ngoä vieát thaønh baøi ca “Thieàn toâng Chæ Nam” ñeå chæ daïy ngöôøi sau. Ñieàu naøy laøm cho loøng tin chuùng ta caøng theâm vöõng maïnh. Nhöng raát tieác laø toaøn quyeån ñaõ thaát laïc, chæ coøn soùt laïi baøi töïa.

“Naêm naøy, Quoác sö töø nuùi Yeân Töû veà kinh, Traãm môøi ôû chuøa Thaéng Nghieâm, troâng coi vieäc aán baûn caùc kinh. Traãm ñem taäp saùch naøy trình Sö, Sö xem qua lieàn taùn thaùn raèng:

‘Taâm chö Phaät ôû troïn nôi ñaây, sao khoâng nhaân khaéc in caùc kinh, khaéc in luoân ñeå daïy keû haäu hoïc.’  

Traãm nghe lôøi naøy, sai thôï vieát chöõ chaân phöông, ra leänh khaéc baûn in. Chaúng nhöõng ñeå chæ ñöôøng meâ cho haäu theá, maø coøn muoán tieáp noái coâng lôùn caùc baäc Thaùnh nhaân ñôøi tröôùc. Vì theá töï laøm lôøi töïa naøy.”

Nhaø vua trình quyeån Thieàn toâng Chæ Nam cho Quoác sö xem, xem xong Quoác sö taùn thaùn noùi: “Taâm chö Phaät ôû troïn nôi ñaây.” Töùc laø nhöõng lôøi dieãn taû ñoù laø ñuùng taâm chö Phaät. “Sao khoâng khaéc in ñeå chæ daïy cho ngöôøi sau?” Do nghe lôøi naøy nhaø vua cho khaéc baûn in. Nhöng raát tieác quyeån saùch ñaõ maát, chuùng ta chæ bieát ñöôïc lôøi töïa. Qua lôøi töïa chuùng ta thaáy roõ vua Traàn Thaùi Toâng ñaõ giaûi ngoä veà Thieàn vaø Giaùo naêm Ngaøi ñöôïc hôn ba möôi tuoåi. Töø choã ngoä ñoù Ngaøi soaïn vieát raát nhieàu saùch ñeå ngöôøi sau hoïc hieåu. Hoïc Ngaøi chuùng ta hieåu ñöôïc taâm tö nguyeän voïng tha thieát chæ daïy ngöôøi sau cuûa Ngaøi. 

]